Michelle Starr
Her gezegen sistemi bir başkasından farklıdır. Orada, büyük ve engin galakside, bir kısmı bizim sistemimizden çok daha değişik olan bir küme farklı oluşum saptandı. Bunlar, tıpkı Star Wars’ta bahsi geçen kurgusal gezegen Tatooine üzere, bir yerine iki yıldızın yörüngesinde dönen, Güneş Sistemi dışındaki gezegenleri, yani ötegezegenleri içeriyor.
Şimdi, gökbilimciler birinci sefer bu çeşit bir ötegezegenin mesken sahibi yıldızlarından birine uyguladığı hafif kütleçekimsel etkiyi saptayabildiler ve bize bu egzotik gezegenleri araştırmak ve keşfetmek için yeni bir araç sağlamış oldular. Bu ötegezegen aslında yeni keşfedilmedi. 245 ışıkyılı uzaklıkta bulunan gezegenin ismi Kepler-16b ve keşfedildiği 2011 yılında duyuruldu.
BİR BİRİNCİ GERÇEKLEŞTİ
Bulgu, ‘dairesel yörünge’ ismi verilen bir yörünge üzerinde, iki yıldızın etrafında dönen bir ötegezegenin birinci teyit edilmiş, kesin tespiti olarak takdir topladı. Hâl böyleyken, gökbilimciler onunla ilgili pek çok şey öğrendiler. Bu durum, onu, yeni bir şey denemek için kusursuz kılıyor; gökbilim alanında, yeterli tanımlanmış ve detaylı biçimde çalışılmış bir gaye kullanmak, uygulanan tekniklerin sahiden de işe yarayıp yaramadığını anlamak için güzel bir yol.
Bahsi geçen durumda, İngiltere’de bulunan Birmingham Üniversitesi’nden gökbilimci Amaury Triaud öncülüğündeki bir takım, yıldızlarından birindeki titreşimleri baz alan ve ‘radyal hız’ ismiyle bilinen bir teknik aracılığıyla gezegen sistemini tespit edip edemeyeceklerini görmek istedi. Fransa’daki Marsilya Üniversitesi’nde vazife yapan gökbilimci Alexandre Santerne, “Kepler-16b birinci kere 10 yıl evvel, NASA’nın Kepler uydusu aracılığıyla, ‘geçiş yöntemi’ kullanılarak keşfedildi” diyor: “Bu gezegen sistemi, Kepler’in gerçekleştirdiği en beklenmedik keşif oldu. Radyal sürat usullerimizin işlerliğini göstermek hedefiyle teleskobumuzu çevirip Kepler-16’yı tekrar gözden geçirmeye karar verdik.”
İKİ FARKLI TEKNİK KULLANILDI
Ötegezegenleri ararken, bir grup farklı teknikler kullanılır; fakat [yukarda bahsi geçen] ikisi en çok kullanılanlardır. Açık orta en başarılı teknik, ‘geçiş yöntemi’ ismi verilen prosedürdür. [Geçiş yönteminde] Uzayda faaliyet gösteren bir teleskop gökyüzünün bir bölgesine bakarak bir yıldızla bizim ortamızdan geçen bir ötegezegenin yıldız ışığında neden olduğu çok zayıf ve tertipli düşüşleri tespit etmeye çalışır.
Daha evvel de belirtildiği üzere, en verimli ikinci sistem ‘radyal hız’ sistemi ve bu, bir gezegen sisteminin kütleçekimsel karmaşıklığına dayanır. Yıldızlar, sizin de gördüğünüz üzere, yörüngelerinde dönen dış gezegenlerle birlikte hareketsiz ve sabit objeler değildir. Her gezegen, yıldızı üzerinde kendi kütleçekimsel tesirini uygular ve yıldızın tıpkı disk fırlatan bir atlet üzere bir ölçü titreşmesine sebep olur. Güneş de bilhassa Jüpiter’den etkilenerek tıpkı şeyi yapar.
Bu titreşim hareketi, yıldızdan yayılan ve gözlemlenen ışıkta değişime neden olur. Yıldız uzaklaştığında, dalga uzunlukları uzar ve renk yelpazesinin kırmızı ucuna yanlışsız yavaşça kayar; yaklaştığında ise, dalga uzunlukları sıkışır ve spektrumun mavi ucuna yanlışsız kayar. Gökbilimciler bu değişimleri yörüngede dönen bir ötegezegenin varlığını tespit etmek emeliyle kullanabilirler.
Daha evvelki araştırmalarda, bu usul sadece tek yıldızlarda uygulanmıştı. İkili yıldız sistemleri daha karmaşık bir görüntü stantlar; birbirlerinin yörüngesinde döndüklerinden, uzay boşluğunda çok daha büyük hareketler sergilerler ve bu durum yörüngede bulunan rastgele bir ötegezegenin çok daha küçük olan kütleçekimsel tesirinin saptanmasını zorlaştırır.
Araştırma grubu, parlak yıldız çiftinin renk yelpazesini çözmeye çalışırken yaşanan zahmetleri aşmak için, biri parlak ve oburu çok daha solgun olan bir ikili yıldız sistemine odaklandı. Ve bu yaklaşım işe yaradı. Fransa’da bulunan Haute-Provence Gözlemevi’ndeki 1,93 metre çapındaki teleskop, iki yıldızın parlaklığından yayılan bir radyal sürat sinyali saptadı.
YENİ KEŞİF VE BULGULARIN ÖNÜNÜ AÇACAK
Bu keşif, pek çok şey öğrenmemize yardım edebilir. Öncelikle, radyal sürat ölçümleri bir yıldızın ne kadar hareket ettiğini gösterir; bu ise gökbilimcilere bir ötegezegenin temel özelliklerinden biri olan kütlesiyle ilgili hakikat ölçümler sağlayabilir.
Ekibin yaptığı ölçümler, Kepler-16b’yle ilgili daha eski kestirimlerle dengeli biçimde, Jüpiter’in sahip olduğu kütlenin yaklaşık üçte biri büyüklüğünde olduğunu ortaya koydu. Buna karşılık, bu bilgi, elimizdeki gezegen oluşum modelleriyle izah edilmesi güç olan ‘dairesel gezegenlerin’ nasıl oluştuğunu anlamamıza yardım edebilir. [Bu gezegenlerin] Tek bir yıldızın etrafında bulunan, yıldızın kendi oluşumundan geriye kalan ve ‘gezegen oluşum diski’ ismi verilen toz ve gaz diskinin gezegenler oluşturacak biçimde, kümeler halinde bir ortaya geldiği düşünülüyor.
GEZEGENİN OLUŞUM SÜRECİ ŞİMDİ BİLİNMİYOR
Triaud, “Bu standart açıklamayı kullanarak, dairesel gezegenlerin nasıl meydana gelebileceğini anlamak kolay değil. Bunun sebebi, iki yıldızın birden var olmasının gezegen oluşum diskine müdahale etmesi ve bu durum, ‘birikim’ ismi verilen bir süreçte, tozun gezegenler halinde toplanmasını önler” diye izah ediyor: “Gezegen, iki yıldızın tesirinin daha zayıf olduğu uzak bir aralıkta meydana gelmiş olabilir ve akabinde ‘disk güdümlü göç’ ismi verilen bir süreçte iç kısma hakikat ilerlemiş olabilir; ya da buna alternatif olarak, gezegen birikim süreciyle ilgili anlayışımızı gözden geçirmemiz gerektiğini görebiliriz.”
Dairesel yörüngelerde bulunan ötegezegenlerin tiplerine ait daha detaylı bilgiler, gökbilimcilerin bu sorunu çözmelerine yardımcı olabilir. Grup, araştırmalarının gelecekte yapılacak dairesel gezegenlerle ilgili tespitlerin ve yeni keşiflerin önünü açacağını umuyor.
Araştırma, Monthly Notices of the Royal Astronomical Society isimli mecmuada yayınlandı.
Yazının özgünü Science Alert sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
