Seher Altunkaynak Duğan*
İnsanlık, tarih boyunca tabiat olayları, gökyüzü, hastalık, vefat üzere gerçeklikler karşısında korkmuş ve bunları açıklamakta zorlanmıştır. Günümüzden on binlerce yıl evvel kayalara, kemiklere, boynuzlara kazıdığı simgeler ya da yaptığı heykelcikler, bugünkü fikir yapımızla açıklamaya çalıştığımız biçimde bir totem, tılsım ve büyü maksadı da taşımış, kimileri ise bilhassa bu emelle yapılmıştır. İnsanların endişe ile baş edebilmeye çalıştığını gösteren bu durum, Osmanlı Dönemi’nde de çeşitli uygulamalarla kendisini gösterir.
Osmanlı toplumsal hayatında endişe ile baş etmek için İslam dini en esas ögedir lakin bu prosedürlerin hiçbirisi Kuran’da yoktur. Hatta bu formüllerin birçoğu din âlimlerince reddedilmesine karşın halk inanışlarında yaşatılmıştır. Kuran’da sadece bu üzere vakitlerde Allah’ın hatırlanması beğenilen görülmese de “Beni hatırlayın ki ben de sizi hatırlayayım” mealindeki birtakım ayetler, insanların bu tekniklere ilgi duymasının dini desteğini oluşturur. Gerçeklik ve inançla yoğrularak yapılan nesne ve ritüeller, Osmanlı İmparatorluğu çatısı altında yaşayan halkların da dehşetle başa çıkma yolu olmuştur. Hasebiyle toplumda hastalığı, sıkıntısı, isteği ve bunlara dayanan korkusu olanların tılsım, muska, vefk ile sürekli bir ilgisi oluyordu.
NAZARA KARŞI: KURŞUN DÖKME
Osmanlı İmparatorluğu’nda Müslüman olmayan toplumların kaygı ile baş etme sistemlerinin de Müslümanlarla emsal yanları vardır. Tılsım üzere objelerin ise tüm dünyada üniversal bir anlayış ve algılayış biçimi olduğunu söyleyebiliriz. Tılsım, birtakım semavi ve manevî kuvvetlerin, harikulâde bir halde beklenen etkiyi sağlamasıdır. Bunun için kimi maddi ögeler vardır. Bunlar beklenen tesire nazaran; yazı, sembol, işaretler, figürler, formların olduğu maddi olgular ve bunların destekleyicisi tütsüleme, dua okuma üzere ritüellerdir.
Hz. Meryem ve Hz. Fatıma’nın eli, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi. Çok eski vakitlerden beri nazardan, yani makus gözlerden korkulduğu ve bundan korunmak için çeşitli objelerin kullanıldığını biliyoruz. Osmanlı Dönemi’nde nazardan korunmak ve nazarın ziyanlarını yok etmek için kullanılan Hz. Meryem yahut Hz. Fatıma’nın eli, hamsa üzere farklı isimlere sahip el figürü halinde nazarlıklar, kurşun dökme üzere prosedürler Müslüman, Hıristiyan ve Museviler tarafından da kullanılıyordu. Örneğin meskenlerin girişlerine asılan maşallah yazıları, ibrikler, ölmüş büyük baş hayvan yahut at başı, geyik boynuzu, at nalı, nazar boncuğu üzere objeler, yapıların görünen yerlerine -genellikle giriş cephesine- kapı üstlerine asılırdı.
Kütahya’da bir meskenin giriş cephesindeki “Maşallah” yazılı çini karo. 
Kayseri Germir’deki Rum konutlarının giriş cephesinde “MAΣAΛAΧ” formunda yazılan maşallahlar. (Fotoğraf: Ayşe Budak) “Allah’ın istediği olur” manasına gelen “Maşallah”, “Allah korusun, esirgesin” manasında Müslümanların hem konuşma lisanında yaygın olarak kullanılmış hem de hami bir öge olarak meskenlerin giriş cephelerinde, muska, tılsım olarak değişik form ve çizgi biçimlerinde, çok geniş bir alanda karşımıza çıkar.
PADİŞAHIN ‘TILSIMLI’ GÖMLEĞİ
Örneğin Osmanlı padişahları savaşlarda düşmandan korunmak emeliyle, üzerinde değişik duaların ve Kuran’dan müddetlerin yazılı olduğu tılsımlı gömlekler giyerlerdi. Tılsım nesneleri; gömlek biçiminde giyilebilen, hamail biçiminde taşınabilen, “maşallah” üzere hem taşınan hem de sabit bir yere yerleştirilen çeşitli hallerde kullanılırdı.
Hamail, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi. 
Maşallah yazılı nazarlık 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi. Osmanlı Dönemi’nde harf ve sayıların birtakım manalar taşıdığı fikrine dayanan vefk, kutucuklar içine muhakkak kurallarla sayılar, sayı bedelindeki harfler, sözler ya da hepsinin birlikte yazılmasıyla elde edilen isim, söz, ayet yahut mühletin yazılı olduğu küçük levhalardır. Bu harf ve sayıların bedelleri toplamı ve bunların tekrarlanmasıyla olayları yahut şahısları etkileyen bir gücün ortaya çıktığı kabul edilirdi. İnsanların umut ve isteklerine uygun olarak hazırlanan vefklere, istenilene kavuşma, kötülüklerden korunma, hastalıklardan ve felaketlerden kurtulma üzere emellerle başvurulurdu. Vefklerde daha çok Allah’ın 99 ismi ve yaşadıkları mağara hadisesi ile yıllar sonra mağaradan çıktıkları için zahmetlerden, felaketlerden kurtulmanın göstergesi olan Ashab-ı Kehf’in isimlerinin yer aldığı görülür.
Vefk örneği, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi. 
Vefk örneği, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi. 
Vefk örneği, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi. 
Vefk örneği, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi. 
Vefk örneği, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi. Yine büyü ile münasebeti ve Kuran’da cinler ile irtibata geçme vasfı bulunan, İslamiyet’te “Süleyman Mührü” olarak isimlendirilen altı kollu yıldızın; gözetici bir sembol olarak yapıların cephelerinde, çeşme taşlarında, kılıçlarda, takılarda, mutfak kaplarında, tılsım ve muskalarda; ayrıyeten güç sembolü olarak serpuş ve başlıklarda, Barbaros Hayrettin Paşa’nın sancağında olduğu üzere hem hami hem de güç sembolü olarak görmekteyiz.
TILSIMLARIN BAŞ AKTÖRÜ: MÜHRÜ SÜLEYMAN
Kuran’da her ne kadar Bakara Suresi’nde büyünün Hz. Süleyman’a dayandırılması reddedilse de tıpkı ayette büyü ile uğraşanların Hz. Süleyman’dan öğrendiklerini büyü olarak kullandıkları anlatılır. Hz. Süleyman’ın bu özelliği ve de peygamber oluşunun tesiriyle, Mührü Süleyman, Osmanlı Dönemi’nde 18. yüzyıldan itibaren bilhassa tılsımların baş aktörü olmuştur. Ekseriyetle pirinç, bronz üzere metallerden, damla formunda yapılan vefklerin, Osmanlı’da Hıristiyan toplumda da birebir formda damla formunda yapıldığı, fakat üzerinde esirgeyici olarak Hz. Meryem ve Hz. İsa’nın tasvirlerinin olduğu görülür.
Hz. Meryem ve Çocuk İsa’nın tasvirlerinin olduğu tılsım. 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi. Osmanlı Dönemi’nde bakır, gümüş ve pirinçten yapılmış ve üzerinde dua yazılı olan, şifa taslarının içinden su içilmesi ve bu su ile yıkanılmasının da şifa tesiri yaptığına inanılırdı. Bilhassa 18. yüzyıldan itibaren hayli yaygınlaşan şifa taslarının örneklerini Kudüs dâhil pek çok müzede görebiliriz.
Kudüs İslam Yapıtları Müzesi ve Kütahya Müzesi’nden şifa tası.
Kudüs İslam Yapıtları Müzesi ve Kütahya Müzesi’nden şifa tası. (Fotoğraf: Hayrunisa Turan)
Bir tılsım ögesi olarak muska ise çoğunlukla bir objeden, bazen de yazı yahut sembollerden oluşan; taşıyan kişiyi hem kötülüklerden koruyan hem de baht ve kısmet getiren özel nesneleri söz eder. Eski Türklerde güneş, gök, ateş, su, toprak kutsal addedilir ve tumar olarak isimlendirilen muska boyna takılırdı. Toprakla irtibatlı olarak kutsal görülen yer, doğulan yerin toprağının içine konulduğu tuvma, yer/ doğulan yer, yani anavatan sözcüğünden gelir. İslamiyet ile birlikte içerisine toprak yerine dua konularak; hastalıklardan ve kem gözlerden korunmak için tıpkı gelenek devam eder.
MUSKALAR…
Yahudi kültüründe ise üzerine Tanrı’ya ilişkin Yahve isminin ve Tanrı’yı tabir eden Şadday isminin kazındığı el halinde muskalar, üzerinde yedi kollu şamdan yahut Süleyman mührü olan metinler, eski Ahit’ten yapılan alıntılardan oluşan yazılar yer alırdı. Hıristiyan kültüründe de berbat ruhların olumsuz tesirlerine karşı dua ve tütsü üzere uygulamalar yapılmıştır. Bunun yanısıra haç, berbatlığa karşı hami olarak; takı, kumaş ve mimaride hem kutsal hem de sembolik görülüp, tılsımlar üzerine de uygulanmıştır. Muskaların epey yaygın olarak kullanıldığı, hamail dediğimiz metal mahfazaların da, deri ve kumaş içinde kullanıldığı görülür.
Bu manada Kutadgu Bilig ve Divan’ı Lügat’it Türk üzere değerli edebi ve tarihi kaynaklarda eski Türk toplumunun gelenek ve inanışlarına dair bilgiler bulunmaktadır. Kutadgu Bilig’de hastalıkları sihir ve muska ile tedavi eden “muazzim” denilen efsuncular hakkında öğüt verilir. Osmanlı arşivlerinde şeriyye sicilleri ve mühimme defterleri üzere değerli devlet kayıtlarında falcılık ve muskacılıkla ilgili Müslüman, Hıristiyan ve Yahudi falcıların olduğunu öğreniyoruz. Tekrar bu kayıtlardan Osmanlı Devleti’nin uygulamada bunları yasaklamasa da isimli bir olaya yansıdığında cezalandırıldıkları anlaşılıyor.
Metal mahfazalı muska,19. yüzyıl, Kütahya Müzesi. Osmanlı İmparatorluğu’nun 19. yüzyıldan itibaren batılılaşmaya olan yönelimi her alanda olduğu üzere bu alanda da vuku bulmuş; yönetimsel, askeri, eğitim ile ilgili ıslahatların yanında toplumsal alanda da birtakım değişiklikler olmuştur. Matbaanın yaygınlaşmasıyla birlikte falcılık ve muskacılık ile ilgili yayınların artmasıyla 1857 tarihinde bu çeşit yayınlara bir kontrol getirilmiştir. Fal kitapları toplatılmış lakin falcılık ve muskacılık alışılmış bir durum olduğu için türel bir düzenlemeye gidilmemiştir. Halkın yaşattığı bu inançlara karşı yeri geldiğinde şeyhülislamdan fetva yoluyla yardım alınarak, bu uygulamaların kaldırılması istikametinde uğraşlar olmuştur. Lakin falcılık ve muskacılık, Osmanlı periyodunda olduğu üzere günümüzde de insanların ilgisini çekmeye devam ediyor.
*Uzman Sanat Tarihçisi, Kütahya Müzesi.
