Öğr. Gör. Selim Martin*
Antik Çağ toplumlarında, din, sanat ve edebiyat ile iç içe geçmiş̧ mitoloji, birebir vakitte toplumun toplumsal yaşantısını da teğe bir yansıtır. Bu yaşantı içerisinde sırasıyla; örtünme gereksiniminden süslenmeye varan, giysi kuşam özellikleri ve aksesuarlarını da buluruz.
Kıyafetler, öncelikle tabiattan ulaşılabilen hammaddeler ve objeler kullanılarak, iklim ve tabiat şartları göz önüne alınarak belirlenmiş sonrasında beğeni, fonksiyonellik ve toplumsal kurallara nazaran şekillenerek üretilmiştir. Kıyafetler ile paralel gelişen süsleme/süslenme elemanları da birebir biçimde değerlendirilmelidir. Zira giysi, korunma gayesine olduğu kadar süs emeline da sahiptir. Bu materyaller ferdî – toplumsal statü göstermesi bakımından da kıymetlidir.
Fotoğraf 2: Üç Ağızlı Mağarası, aşı boyalı deniz kabukları, Üst Paleolitik Devir. Mesela bir avcı-toplayıcı kabilede, tüm üyeler deniz kabuklarından kolye yapıp takabilir. Lakin içlerinden birisi kabukları aşı boyası ile kırmızıya boyarsa, kırmızı kolyeye sahip tek kişi olarak başkalarını nasıl büyülediğini gözümüzde canlandırmak sanırım kolay olacaktır. (Resim 2) Ya da yirmi santimlik domuz dişlerinin onlarcasını bir ortaya getirip takan bir avcının, üstünlüğünü başkalarına kahramanca göstermesi bir çeşit büyü değildir de nedir?
Mezopotamya kabartmalarındaki figürlerde; Rabler – ilah oldukları muhakkak olsun diye –boynuz biçiminde bir başlık takarlar. (Resim 1) Sonraları o başlığı; bir hükümdarın, bir rahibin ya da bir kahramanın başına takıp onu ilahlaştırmak, insan evladının bir aksesuarla yapmayı başardığı büyülerin en çarpıcısı değil midir? Zira artık tek bir boynuzlu başlık, ölümlüler ile ölümsüzler ortasındaki hududu kaldırabilir.
Tanrıların şahsileştirilmesi ve tıpkı vakitte güçlü kişiliklerin de ilahlaştırılması, mitolojik yapıtlara mevzu olan tüm karakterlerin benzeri biçimde giyinmelerine neden olmuştur. Rastgele bir eser üzerinde gördüğümüz giysi kuşam ayrıntıları, periyodunda en ilgi gören gerçek giysilerin teğe bir tasvir edilmiş hali olmalıdır. Bununla birlikte, tanrısal varlıklara ya da hayali kahramanlara mahsus, nitekim deforme edilerek zenginleştirilmiş̧, olağandışı özellikler kazanmış kıyafet ve aksesuarları da biliyoruz.
HEP Mİ DÜZGÜNLÜĞE FAYDA GİYSİ KUŞAM
Sihir, büyü üzere fevkalâde özellikler içeren kıyafetler sayesinde bir bakmışsınız ki karaların, denizlerin üzerinden uçarak geçiyoruz; o narin derimize kılıç işlemez, aklımız ejderhadan, canavardan korkmaz olmuş. Küçücük bir aksesuar, görünürü görünmez, olmazı olur kılmış, âdemoğlu denilen benliğimizin dışında işler başarıyoruz. Tamam da daima mi düzgünlüğe fayda bu giysi kuşam? Yok mudur bunun canımızı yakanı, ruhumuzu vücudumuzdan söküp alanı?
Yunan mitolojisinde, birçok kahramanın yanında, rablerin hışmına uğramış pek çok hatalı bulunur. Toplumda başa çıkılamayan olayların tümü, söylencelerde kahramanlar tarafından çözülür. İnsanların asla yapmaması gerekenler ise ilahların gazabını yansıtan, ders niteliğinde olaylarla özetlenmiştir. “İbret almayan kalmasın” diye bas bas bağıran bu zıt taraflı hikayelerin her birinde, işte bu olağandışı kıyafet ve aksesuarlar baş köşeyi daima olarak işgal eder.
Nereden başlasak? Evvel, aileden olduğunu ispatlamaya çalışan bir kahramana çevirelim yüzümüzü. Theseus, hani Atina’nın hükümdarı ve her nasılsa birebir vakitte Atina’nın kahramanı olan güçlü Theseus. Ne sıkıntı şeydir hem bir yönetimci hem de yönetimin yarattığı meseleleri çözmeye çalışan bir halk kahramanı olmak.
Atina hükümdarı Aigeus, sarhoş olup Troizen prensesi Aithra ile bir arada olduğunu lakin sonraki gün kendine geldiğinde anlar. Atina’ya dönmeden yol üzerindeki kudretli bir kayayı kaldırıp kılıcını ve sandaletlerini saklar ve prensese, şayet bu birleşmeden bir erkek çocuk dünyaya getirirse, çocuğun büyüyüp, kayayı kaldıracak duruma gelmedikçe babasının kim olduğunu söylememesini öğütler. Babasını tanımadan geçen on altı koca yıl. Bir kahraman için bile hayli sıkıntı olmalı:
Theseus büyüyor ve gün geçtikçe güçlenip yürekleniyordu. On altı yaşına basınca anası delikanlıyı kayanın önüne götürmüş̧, Theseus da koca kayayı kaldırarak babasının altına sakladığı yadigarları ortaya çıkarmıştı. O vakit kral oğlu olduğunu öğrenmiş ve çabucak Atina’ya gitmek üzere yola çıkmıştı.
Theseus gerçek bir kral oğlu olduğunu halkına göstermek için kara yolunu seçmiş ve Atina’ya gelmeden bölgeye dehşet salan bir sürü dev, azman ve yabanî hayvanları bir bir yere sererek kente varmış ve babasının karşısına bu ünle çıkmıştı. Ne var ki o sıralarda kral Aigeus büyücü Medeia’nın tesiri altında bulunuyordu. Medeia bu gencin kim olduğunu ve tahtı ona kaptıracağını anlamış, onu şölende öz babasına zehirletmeyi kararlaştırmıştı. Theseus, sofraya oturunca zehirli eti kesmek için Aigeus’un yadigarı kılıcını çıkarmış, böylelikle büyü bozulmuş babası oğlunu tanımıştı.
Babanın oğlunu kılıç olmadan tanımamasından bu aile saadetinin çok uzun sürmeyeceğini iddia etmişsinizdir. Ancak ileride olacakları bir kenara bırakıp, Atina halkının kahramanına biçtiği sonsuz rolü, lokal bir özdeyiş ile açıklayalım: “Theseus’suz hiçbir şey yoktur”.
Fotoğraf 3: Theseus ve Perseus (İllüstrasyon: İrem Karadağ) Bir babaya oğlunu tanıtan (!) bir kılıçtan daha büyülü bir şey olabilir mi demeyin, Ege söylencelerinin sularında yüzüyoruz, kaygımız de kahramanımız da bitmez.
Büyülü kıyafet ve aksesuarlar ile şekillenmiş hikayelerin en ünlüsü, kahraman Perseus’un söylencesidir. (Resim 3) Zeus’un ölümlülerle olan birleşmesinden doğanların hepsinde görülen çileli çocukluk, Perseus hikayelerinde tepe yapar. Annesinin kuleye hapsedilmesi mi dersiniz, Zeus’un yağmur damlaları biçiminde kuleye sızıp anneyle birlikte olmasını mı? Tahta bir sandığa konulup denize atılmasını mı konuşalım yoksa annesine göz koyan bir hükümdarın onu ölümcül misyonlara yollamasını mı? Neyse ki bir yerde Zeus bu sıkıntıya dur der ve Perseus rablerin dayanağıyla ulusal bir kahramana dönüşür.
Perseus’un en tehlikeli misyonu, Gorgolar ismi verilen üç titan kardeşten tek ölümlü olanını; Medusa’yı ortadan kaldırmaktı. Saçları yılanlarla örülü, alnından yaban domuzu dişleri fışkıran, elleri tunçtan, göz göze geldiği kişiyi taşa çeviren bu dehşetli bayanı öldürmek kolay olmasa gerek. Kahramanımızın bu misyonda gereksinimi olanları, sahiplerinden tek tek toplayarak başlayalım maceramıza.
Hades; yeraltındaki ölüler ülkesinin rabbi. “Görünmez” manasına gelen ismi hem rabbin kendisi hem de hükümran olduğu yeraltı için kullanılır. Bu özelliği, takanın kendisini görünmez kılan başlığı sayesinde almıştır. Yunan mitlerinde sıklıkla ödünç verilen bu başlığın ünü vakit ve yerin ötesindedir. Çabucak her kültürde kendine yer bulan başlık bilhassa kuzey mitolojilerinde ve Alman masallarında “Tarnkappe” ismiyle nam salmıştır. Hadesçim, başlığını iki dakikalığına alıyoruz. Ne demek vermem, mevti gör!
TOPLANIN GİDİYORUZ MEDUSA’YA…
Hermes; öbür ismiyle “Messenger”, hırsızların ve habercilerin rabbi. Her iki mesleğinde en çok muhtaçlık duyduğu şey surattır ve ayağı tez Hermes’in bunun için kanatlı bir çift sandaleti vardır. Hermesçim hırsızlık değil vallahi ödünç alıyoruz sandaletlerini, bir canavar öldürüp geleceğiz.
Ekipman tamamlandı derken birden çıktı karşımıza Athena; akıl ve mantıkla yürütülen çabanın tanrıçası. Strateji kıymetli dedi, hazırlık kıymetli. İşte ondan aldığımız elmas orak, içine konulanın formunu alan büyülü bir çanta ve ayna üzere parlak bir kalkan. Toplanın gidiyoruz Medusa’yı öldürmeye.
Perseus; başlık sayesinde korkutucu kız kardeşlerin yanına gizlice varıp, kalkanın yansıması ise taş kesilmeden Medusa’ya yaklaşabilmiş, elmas orak ile yılanlı başı kesip çabucak büyülü çantaya koymuş ve sandaletler sayesinde süratlice uzaklaşmayı başarmıştır.
Kahramanlık masallarına bir orta verelim de öbür bir büyülü kıyafeti ödünç almaya gidelim. Yok, bu sefer öldürmek yok, muhatabımızın aklını başından alsak kâfi.
“Sende şu sevgi, şu alım var ya, yani şu ölümsüzleri, ölümlüleri alt ettiğin, işte onları bana ver bugünlük. Aphrodite çözdü göğsünden nakışlı memeliğini, alacalı bulacalı bir kurdeleydi bu, alımlı ne varsa hepsi onun içindeydi, sevgi onun içindeydi, istek onun içinde, cilveleşme, şakalaşma onun içinde, en akıllı insanı ayartan aşk onun içinde…”
Söylencelere nazaran; aşk ve hoşluk tanrıçası Afrodit, sevgiyi ve sevişmeyi, doğar doğmaz peşine takılan Aşk (Eros) ve İstek (Himeros) üzere tanrısal varlıkların sayesinde yönetir. Bunların yanında bir de babası Zeus’un ona armağan ettiği büyülü memeliği ekleyince; kim karşı koyabilir ki köpüklerden doğan bu hoşluğa? Olağan Zeus bu memeliğin ileride başına öreceği çorapları bilse, düğününde Afrodit’e muhakkak “beşi bir yerde” takardı.
Hera kocası Zeus’un İda Dağı’ndan Troya savaşını yönettiğini görünce, savaşın bahtını kendi istediği tarafa çevirmek için, kocasının aklını başından almaya karar verir. Sarfiyat odasında evvel bir hoş süslenir, sonra Afrodit’den sevgiyi tutuşturan büyülü memeliğini ister, onu da göğsüne taktıktan sonra “Uyku” tanrıyı baştan çıkarır ve onunla birlikte Zeus’un yanına varır.
Bulutlar devşiren Zeus onu gördü, görür görmez aşk sardı niyetli kafasını… Ne olur Hera, yatalım gel, sarmaş dolaş olalım yatakta….
Zeus birazdan uyanacak ve savaşın seyrinin değiştiğini görünce karısının ona yaptığı oyunu anlayacaktır. Bir büyülü memelik ile insanlığın değişen yazgısı işte karşınızda.
Amma da sistem kurdun, yola gelmez Hera, savaş dışı ettin tanrısal Hektor’u, uğrattın orduyu bozguna.
Bu kadar büyü gün yüzüne çıkmışken üstte da ismi geçen bir büyücüye çevirelim artık ışıkları. İşte karşınızda Medeia; Karadeniz’den Atina’ya kanlı izler bırakan bir seri katil. Öz kardeşi ve öz çocuklarını bile kurban listesine eklemiş bu acımasız hanımefendi, büyülerini yalnızca kendi iktidarı için çekinmeden kullanmış, Yunan tragedyası için ölümsüz bir figüre dönüşmüştür.
SÜREKLİ YANMAK FAKAT ÖLMEMEK…
Fotoğraf 4: İason Hükümdara Altın Postu veriyor, Louvre K127. Altın postu aramak için Kolkhis (Gürcistan) seferine çıkan Argo Gemicileri’nin önderi İason, hükümdarın kızı Medeia ile iş birliğine gitmiş, onunla evlenmesi karşılığında altın postu oradan kaçırabilmiştir. (Resim 4) Büyücü yol boyunca büyüleri ile bir yandan seferin muvaffakiyete ulaşmasını sağlarken bir yandan da sayısız canın yitirilmesine neden olmuştur. Nihayetinde İason müthiş karısından bıkıp, diğer birisi ile evlenmek için Medeia’yı boşamaya kalkınca, müstakbel karısına düğünden evvel hoşlar hoşu bir elbise ikram gelir. Elbiseyi giyen gelin namzedi, yanarak feci biçimde can verir. İlahi İason, büyücüden gelen elbiseye emniyetli mi? Hem de o büyücü, fecî eski karınsa.
Yanarak ölmek feci bir şey olsa gerek. Lakin daha beteri ile tanıştırayım sizi; daima yanmak fakat ölememek.
Herakles’i hepiniz tanırsınız; nam-ı öteki Herkül. Zeus’un oğlu lakin Hera’nın da baş düşmanı, ölümsüz yarı ilah. Helen kültürünün ünü çağları aşan ulusal kahramanı. Herakles, insanın tabiata karşı yenilmez saldırma ve dayanma gücünü simgeler. Yaptığı işler daima uyguna dönüktür, tabiatın insanın başına saldığı afet ve musibetleri yok etmekle insanlığa sonsuz güzelliği dokunur. Meğer kendisi trajik bir kişidir: Kahraman olmayı kendi seçmemiştir, ilah vergisi kuvvetinden de zevk duymaz, bilakis onu dizgine vuramadığı için dengeyi bir türlü bulamayıp kendinden geçer. Herakles’e bütün işleri, kahramanlıkları zorla yaptırılır, Herakles köledir, insafsız bir efendinin buyruğunda ömrü boyunca çalışmak onun kara yazgısıdır.
Herakles’in maceralarını buraya sığdırmak mümkün değil lakin söylencenin sonunu; tam işleri bitirmişken müthiş bir yanlışlık yüzünden cayır cayır yanmasını fakat böylelikle tamamıyla arınıp ölümsüzlüğe kavuşmasını anlatmasak olmaz.
Önce değerli misyonlarından birisine götüreyim sizi; Lerna ejderi. Hera, Argos bölgesindeki Lerna bataklığına dokuz başlı bir yılan olan “hydra” isimli ejderi salmıştı. Herakles, ejderin zehir saçan başlarını bir bir koparmış ve ölümsüz olan başını da kocaman bir kayanın altına gömerek vazifesi başarmıştı. Ha bir de ejderin ölümcül zehirli kanından, ileride lazım olur diye birazcık almıştı.
Herakles mitlerinin sonlarına yanlışsız kahramanımız tekrar bir sürgün kararıyla yollara düşer. Karısı Deianeira ile bir ırmağı geçmesi gerekince, yolcuları karşıya geçiren at adam Nessos’a teslim eder karısını, kendisi ise yüzerek geçer. Kıyıya vardığında Nessos’un, karısına tecavüz etmeye yeltendiğini görünce, dokuz başlı ejderin kanına batırılmış okunu fırlatır at adamın üzerine. Nessos, ölürken bile berbattır. Pişmanlığını lisana getiriyormuş üzere yaparak Deianeira’ya kanının sihirli olduğunu ve birazını alıp saklamasını söyler. Olur da ileride Herakles senden uzaklaşırsa, bu kandan sürdüğün bir gömlek giydir ona der; sana sürekli aşkla sadık kalacaktır.
Gel vakit git vakit Herakles, kelamında durmayan Trakya hükümdarına ceza olarak kızını kaçırır; kıskançlıktan gözü dönen Deianeira, Nessos’un kanı ile suladığı gömleği Herakles’e giydirir. Ejderin zehri kahramanımızın bedenine yayılır ve yakmaya başlar, fakat Herakles ölümsüzdür. Daima zehirden yanan bir vücut ne düzgünleşiyor ne de ölüyor. Acıya dayanamayan Herakles, oğlunun yardımıyla yanan bir odun yığınının içine atar kendini; emel yangını çoğaltıp, ölmeyi sağlamaktır ancak beyhude; ölümsüzlük artık bir ödül değil cezadır. Oğlunun ömrü boyunca başına gelen her türlü felaketi görmezden gelen Zeus, bu sefer dayanamayacak, Hz. İsa efsanelerine husus olacak bir adım atacak; Herakles’i yanan odunların içerisinden çıkartıp, Olympos rablerinin ortasına alacaktır.
Sözü son olarak, kolay bir balıkçıyken, ilahların sihrinin bulaştığı çimenleri koklayarak bir deniz yaradanına dönüşen Glaukos’un söylencesine bırakalım. İhtiyar balıkçımız tanrılıktan çok da mutluydu. Ta ki bir peri kızı aşkına karşılık vermeyene kadar.
Dayanamadım bu baskıya daha, kal sağlıcakla ey yeryüzü;
Böyle söyledim, bıraktım kendimi sulara birden. Lakin deniz rableri korudular varlığımı,
Kurtardılar ölümlü olmaktan beni. Onlardandır kutsallığım.
Arınayım diye büyünün yeni kötülüğünden, uğursuzluğundan, yıkamam gerekmiş göğsümü yüz defa, akar sularda.
Türlü taraflardan akan, dalgalanan çaylar, ırmaklar, kabaran bütün deniz suları vurur geçer başım üstünden.
Bunları söylemek gelir elimden lakin sana, yetmez daha geniş açıklamalara gücüm, budur belleğimde kalan.
Bilinç geri döndüğünde, anımsadığımda kendimi, gövdemi. Değildim artık eskisi üzere.
Önce gök mavisi, yeşil renklere bürünmüş gördüm sakalımı,
Sular üzerinde uzayan, yayılan saçlarımı, daha geniş omuzlarım eskisinden, kollarım mavimsi, kalçalara gerçek bükük. Yüzgece benzeyen balık kuyruğu üzere.
Ne işe faydaydı bu biçim, dalgaların gücü karşısında. Neydi tanrısal dönüşüm?
(Publius Ovidius Naso – Metamorphoses 13. Kitap)
*Dokuz Eylül Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü
