İdris Baluken’in yeni kitabı Sincan’dan Edirne’ye Hasbıhal-Name’ tadımlık bölüm

Zazaki’de “Keko” dediğimiz o masalsı kuşun(3) çığlıklarıdır yazdıklarım. Türkçe karşılığını bilmediğim, bulunduğum şartlardan dolayı öğrenme imkanından da mahrum olduğum için Zazaki ismiyle anarak anlatmaya çalışayım “Keko” kuşunun hikayesini. Her ne kadar hikayeyi, Türkçe bilmeyen merhum nenemin sesiyle salt anadilimde hatırlıyor, düşünüyor ve düşlüyor olsam da mütevazı bir eforla çeviri etmeye çalışacağım. Çeviriden dolayı ortaya çıkacak mana ve his yitimi üzere kusurları şimdiden üstlenmiş olayım. Temennim, hikayeyi biliyor olman ve birinci cümleleri okuduğun andan itibaren anadilimizde Kırmancki ruhuyla anımsamandır.

Şöyle anlatırdı nenem: “Vaktiyle, birbirini çok seven ve bakmaya kıyılamaz hoşlukta iki kardeş vardır. Ablası, kardeşini gözünden dahi sakınır. Sevgi ve hoşluk timsali kardeşlerin yazgısı, annelerinin vefatından sonra, acımasız ve gaddar bir üvey annenin meskene gelmesiyle değişir. Çocuklarüvey anneden öylesine korkarlar ki, ömürlerine ilişkin tek gaye, onun zulmünden korunmak olur. Çocuklar bayanın her istediğini yapar, bir kelamını iki etmemek için canhıraş bir eforla koşturup dururlar. Yoksulluğun dayattığı çalışma zorunluluğundan ötürü yüzünü dahi göremedikleri babanın da kısa bir mühlet sonra ölmesiyle çocukların mukadderatı üvey annenin saçtığı üzüntü ile bütünleşir. Mukadderat ile üzüntünün cenderesindedir artık yaşamları…

Sincan’dan Edirne’ye Hasbıhal – Name, İdris Baluken, 184 syf., Dipnot Yayınları, 2022.

Günlerden bir gün üvey anne iki çocuğu ormana kinger toplamaya gönderir. Ustalıkla altını yırttığı torbanın akşamadolu olarak gelmemesi durumunda onları büyük bir cezanın beklediğini söyler. İki kardeş, torbayı doldurmak için gün uzunluğu ağızlarına tek bir lokma dahi almadan kinger toplamaya girişirler. O denli ki, torbanın içine bakma gereği bile duymadan, ellerini yara ve sıyırık içinde bırakan dikenlere aldırmadan ha teğe kinger toplama telaşındadırlar. Vakit ilerler. Karanlık basmak üzereyken iki kardeş yorgun argın bir vaziyette, koca bir meşe ağacının altına kendilerini güç atarlar. Biraz soluklanıp meskene gerçek yola öylece koyulmayı tasarlarlar. Bir müddet dinlendikten sonra, abla kardeşinden az ötede duran torbayı getirmesini ister. Dönüş yoluna koyulmadan torbanın doluluğunu denetim etmektir maksadı. Küçük kardeş torbayı kaldırır kaldırmaz bir tuhaflık olduğunu sezer. Torbanın altında, dikenleri ile kalın beze yapışmış birkaç kinger yaprağı dışında hiçbir şeyin olmadığını görür. Telaşla ablasına seslenir. Abla gördüğü görünüme inanmak istemez. Torba neredeyse boş olduğu için sorgulama gereği dahi duymadan kardeşini suçlamaya başlar. Üvey anne ve ceza kaygısının mantığını teslim aldığı bir akıl tutulması yaşar. Gün uzunluğu topladıkları kingerleri çaktırmadan kardeşinin yediğini düşünür. Aksi durumda, kendisinin tek bir kol dahi yememesine karşın torbanın dolu olması gerektiğine kendini o denli koşullandırır ki, kardeşinin hiçbir izahatı ona inandırıcı gelmez. Zihninde oluşan yargı, hiçbir gerekçeyi yanına yaklaştırmaz. Kabaran öfkesi, aklını ve vicdanını öylesine boğar ki, tüm sağduyusunu ve soğukkanlılığını yitirmeye başlar. Ceza korkusu zihninden ürkek yüreğine döküldükçe tamamıyla çıldırma noktasına gelir. Bu çılgınlık ânının kararttığı gözlerle görmeye başlar her şeyi. Çok geçmeden kinger toplamak için kullandığı çakıyı biricik kardeşinin göğsüne saplayıverir. Oracıkta can verir kardeşi. Öfkesi ve hırsı ablayı o denli şirazeden çıkarır ki, yaptığı işin doğruluğunu kanıtlamak istercesine cesedin karnını yarmaya başlar. Torbada olması gereken kingerleri çakı ile deştiği midede görürse, haklı çıkmanın verdiği bir hisle kabahatini hafifleteceğini sanır. Vicdanında belirmeye başlayan sızıları bu formda bastırabileceğine inanmaktadır. Ne var ki yardığı midenin içi, ölmeden evvel hoş kardeşinin ısrarla belirttiği üzere bomboştur. İçinde tek bir kinger kırıntısı dahi yoktur. Yüreğinde kahredici bir acı, torbaya yine göz atar. Torbanın altındaki yırtığı gördüğü anda gerçeği anlar. Dehşetli bir cürmün ve günahın idrakıdır bu! Dayanılmaz ve boğucu bir sancının tartısıyla sarsılır. Çığlık çığlığa Tanrı’ya yalvarmaya başlar. Ya canını oracıkta almasını ya da vücudunun, ruhunun bir kuşa dönüştürmesini ister Tanrı’dan. Vicdanında oluşan yaranın sancısından ya toprağa gömülerek ya da bir kuş vücudunda dünyanın her yerine uçarak son nefesini vereceği ana kadar işlediği cürmü, bulaştığı günahı, dağlara taşlara, ağaçlara ormanlara, canlı cansız bütün mahlukata haykırarak kurtulacağını düşünür. Büyük bir azap ve pişmanlık içindeki o sesten yükselen dilekler kabul görür ve gökyüzüne yanık sesli bir kuş havalanır oracıkta. “Keko… Keko… Keko…” diye bağırır kuş. Duyanların ruhuna işleyen bir ağıttır haykırdığı. “Keko” diye bağırdıkça az da olsa bir hafifleme hisseder ruhunda lakin tekrar de kurtulamaz vicdanını sıkan o boğuntudan. Duasını, dileğini hatırlar kuş. İşlediği cürmü, bulaştığı günahı, canlı cansız bütün mahlukata duyurmaktır duası. Bunun üzerine “Kum kışt, mı kışt” (Kim öldürdü, ben öldürdüm), “Kum şıt, mı şıt” (Kim yıkadı, ben yıkadım) der… Rivayet odur ki kuş, kıyamet gününe kadar feryat figan içinde kardeş acısını haykıracak, ruhuna sinmiş kabahatin ve günahın azabından kurtulmaya çalışacaktır.

O gün bugündür Keko kuşu, ilkbaharın başlarında yani kingerlerin çıktığı vakitlerde acısını dağlara taşlara, ovalara, kayalara, uçurumlara haykırır. Kingerler kurumaya başladığı anda ise sesi duyulmaz, öbür bir diyara göçtüğüne inanılır. Acı ile yüzleşmenin feryadı, bir nevi gelmekte olan bir baharın habercisi oluvermiştir. Tabiatın baharı ve ömrü acıdan damıtmasının mucizevi bir örneğidir adeta. İnsanın, insanlığın yapamadığını, tabiatın nasıl yaptığına eşsiz bir örnektir. Kuşun ağıdı ne asil bir ruha sahiptir ki Keko sözcüğü Zazaki’de yerine nazaran kardeş, arkadaş, yoldaş, evlat yerine geçer. Dokunaklı hikayesinin yarattığı ibretlik acının üzerinden türlü türlü anlatılar, dersler çıkarmak mümkündür. Kardeş acısına tercüman olduğu üzere evlat acısına, yoldaş, arkadaş, heval acısına da uyarlama imkanını verir beşere. Vicdan acısı ile itirafın, yüzleşmenin, hesaplaşmanın alakasını ortaya seriverir.

Çocukluğumuzun geçtiği Bingöl’ün küçük dağ köylerinde ne vakit bu yaralı kuşun sesini duysak işi gücü bırakır, onu dinlemeye koyulurduk. Hâlâ öyledir bu durum bizim oralarda. Kardeş sevgisinin fazileti ve kardeş katlinin lanetine dair o günlerde söyleyecek pek kelam bulamazdık. Fakat, her birimiz, farklı versiyonlarıyla dinlediğimiz hikayeyi birbirimize anlatmaktan da geri durmazdık. Bugün sana yazarken kardeş sevgisinin fazileti ve kardeş katlinin laneti üzerine biriktirdiğimiz onca tecrübe ve kelama karşın, hatta bu hususta diğerlerine sayısız kez söylev çekmiş, tekliflerde bulunmuşken tekrar bu hikayeye başvurmuş olmam, çocukluk yıllarının silikleşmiş anılarında yol almaya çalışmam, garip ve değişik bir durum yaratıyor doğrusu! Şu anda yüzlerce kitap okuyup özümsemeye çalıştığım öğretilerin birden fazla yaşlı nenemin huzur veren sesi karşısında değersiz bilgi yığınları olarak görünüyorlar gözüme…

“Keko… Keko… Keko…”, “Kum kışt, mı kışt…”, “Kum şıt, mı şıt…” Asırlardır birbirlerini boğazlayan kardeş halkların yaşadığı Ortadoğu coğrafyasının en görünür yerlerine Keko kuşunun ağıtındaki kelamları yazdırıp onların manasını özümsetme imkânımız olsaydı… Masa başında hazırlanmış Ortadoğu haritalarındaki kanlı hudutların tam merkezine başşehir isimleri yerine bu özlü kelamların bütün lisanlardaki karşılıklarını kazıma talihimiz olsaydı. Her halk, birlikte yaşadığı öteki halklara yaptıkları üzerinden bir yüzleşme ve hesaplaşmaya girerek işe başlama idrakına kavuşmuş olsaydı! O durumda, sömürgecilik anlayışından fetih heveslerine, emperyal kirli planlardan günümüzün başat hükümranı kapitalist moderniteye kadar, halkları birbirine düşüren iğrenç hesapların gerçek yüzlerini açığa çıkarmak, koca bir coğrafyanın yazgısını değiştirmek mümkün olur muydu sence? Türk, Kürt, Arap, Fars, Asuri, Süryani, Ermeni, Keldani başta olmak üzere toprak ve yazgı birliği içerisinde olması gereken halklar birbirlerini boğazlamanın anlamsızlığını ve aymazlığını bilince çıkarmayı başarırlar mıydı dersin? Tarih boyunca Ortadoğu sahnesinde perde açan trajik oyunlardaki meşum rolleri reddetmenin vakti gelip geçmiyor mu? Sıkça söylenegelen bir gerçeğe atıf yaparak, şuurlu olarak yanlış dağıtılan roller üzerinden, sonu düzgün bitecek oyunlar kurgulamanın mümkün olmadığını belirtebiliriz. Tam aksine, böylesi bir kurgunun olduğu sahnelerden olsa olsa kaos ve karmaşanın, anlamsız ve trajik sonuçların çıkacağını söylemek mümkün! Öykümüzdeki ruhu ve rolleri yeniye aktararak, devasa bir tarihi kurguyu berraklaştırabileceğimiz kanısındayım. Dehşet, zulüm ve ceza sopasını elinde tutan dahil edebiliriz. Ölen ve öldürenin kimliğine bakmadan nasıl ki hikayedeki iki kardeşi rahatlıkla kurban statüsüne koyarak bir okuma yapmak mümkünse, zulmün, sömürünün, yoksulluğun, açlığın keskin pençelerini boğazlarında hissederek birbirlerini öldürme, katletme durumuna düşen kadim halkların yazgısını da bu düzleme koymak yanlış olmasa gerek. Ne var ki, hikayenin özünü oluşturan cürümle yüzleşme, idrak şuuruna erme, vicdani yükten kurtulma ve günahtan arınma ismine bağışlanmayı merkezine alan kendisiyle hesaplaşma arayışlarına gerçek ömrün tarihî akışı içinde rastlamak mümkün değil. Bu türlü olduğu için öldüren pozisyonunda olan ve bunun rahatsızlığını taşımayan halkların durumunu, bir nevi “kurban-katil” pozisyonundaki masal kuşunun durumu ile özdeşleştirmek zorlaşıyor. Her halükârda, hakkındaki en net kanaatlere sahip olduğumuz özneyi, katledilen kurban üzerinden edindiğimizi söylersek yanlış olmaz. “Tartışmasız kurban” statüsünü, yaşadığımız coğrafyanın gerçek hayatına uyarlamaya kalksak, elbet etnisite, din, inanç, kimlik, cinsiyet vb. temelinde hayli kabarık ve uzun listeler yapmamız gerekecek. Bunu yapmaktansa halklar temelinde Kürtleri, Ermenileri, Asurileri, Süryanileri, Keldanileri; inanç temelinde Ezidileri, Alevileri, gayri Müslimleri; toplumsal ve toplumsal bazda çocukları, gençleri, bayanları anarak bu uzun ve kabarık mazlum listesinin kısa bir temsilini yapabileceğimiz kanaatindeyim.

Dipnotlar

1. “Kim öldürdü, ben öldürdüm.”
2. “Kim yıkadı, ben yıkadım.”
3. Anılan kuş, kimi yörelerde Pepo olarak da isimlendirilir. Pepo… Keko…
   Pepo….Keko… feryadında, Pepo hayret hissini da içeren bir yakarışın
   ifadesidir.

*İdris Baluken’in yeni kitabı ‘Sincan’dan Edirne’ye Hasbıhal – Name’den muharririn özel müsaadesiyle alınmıştır.