Ahmet İlhan
Başımıza gelen düzgün ve makûs şeylerde, olup bitenlerin yalnızca bizim başımıza geldiklerine dair bir inanca kapılırız birden fazla kere. Tahminen de bu türlü olmasını isteriz. Zira kendimizi, güzellik yahut kötülük fiilinin şuurlu bir tercihle yöneldiği “seçili kişiler” sanmak, sonuncundan bağımsız olarak egomuza âlâ gelir. Hareketin niteliği ne olursa olsun, hareketin direkt amacı olduğumuz kanısı gururumuzu okşar. Meğer bu gerçeklikler, hiç de sandığımız üzere, tarih içinde salt bizim için gelişmiş özel durumlar olarak ortaya çıkmamıştır. Zira biliriz ki çok farklı vakitlerde farklı coğrafyalarda ve farklı özneler üzerinde hayatın cilvesi epey benzeri, bazen de tıpkı birebiri halinde işlemiştir. İyilik-kötülük müsabakaları, çekilen acılar, içine düşülen çıkmaz, her şeye karşın direnç gösterme, kurulan cümleler, hislerin söz edilişleri, vakit ve yer üstü bir hakikat biçiminde birebirlik gösterir. Tahminen de bu durum, insanın temel yazgısındaki mecburî bir işleyişten kaynaklanmaktadır.
Bu kötücül yazgıdan olsa gerektir ki insanlık tarihi; savaşlar, kıyımlar, sürgünler ve bunların yarattığı tarifsiz acılarla doludur. İnsanoğlunun düşünsel, sanatsal, felsefi gelişimi de onun benliğinin derinlerinde bir kök his olarak gizli olan “şiddete düşkünlüğünü” yok edip ehlileşmesine yetmemiştir. Tam aykırısı biçimde, çağdaşlaştıkça daha sofistike, gelişmiş şiddet araç ve yollarıyla birbirine yönelmiştir. Vakitle bu ilkel kökenden gelen kaba şiddet eğilimi, modernize olmuş despotik-faşizan devletlerde daha planlı, programlı olarak zalimce yürütülen kıyımlara, ezme ve yok etmelere dayalı sistemlere de dönüşmüştür. Doğaldır ki insanlık tarihi, bu acılarla dolu sayfalarının sanata yansıdığı sayısız örnekle de doludur. Arjantinli müellif Humberto Costantini de ‘Francisco Santics’in Uzun Gecesi’ romanında, baskıcı, faşizan sistemlerin kötücül tabiatını ezen-ezilen, sömüren-sömürülen, zalim-mazlum, hakikat-yalan bağlamında ele almış. Bu kadim çatışma izleklerini, insan soyunun vakte ve yere bağlı kalmadan yaşayadurduğu kronik meseleler yumağı bağlamında lisana getirmiş. Bu nedenle, kıssa boyunca olup bitenler Peron faşizminin baskısı altındaki Arjantin’de geçiyor olsa da öznel tarihimizle alakalı düşünüldüğünde bize de son derece tanıdık gelecektir.
Daha da ötesi, rahatlıkla diyebiliriz ki ‘Francisco Santics’in Uzun Gecesi’nde serimlenen olaylar, aşağıdaki metinde olup bitenlere emsal acılarla karşılaşan her coğrafyanın, topluluğun, insanın hakikatine de denk gelir:
Santics :
-“Parugia, yirmi bin kayıp beşerden bahsediyorlar. Dalga geçmiyorum.”
+”Kim bahsediyor?”
-…İnsan Hakları Cemiyeti, aileler. Palavra söylüyor olamazlar. Bahsettiğim şey bu.”
+”Kaç kişi olduğunu söylüyorlar?”…
-“Yirmi bin diyorlar. Lakin on kişi de olsa…”
+”Yirmi binmiş o denli mi?”
-“Dediklerine bakılırsa evet.”
+”İyi de hiçbir şey demek.”
-“İyi lakin daha fazla olabilir, emin değilim.”
+”Yine de hiçbir şey demek.”
-“Nasıl yani?”
+”Bu sayı beş para etmez diyorum. İki yüz bin şahıstan kurtulmak ülkeyi düzlüğe çıkarır.”
…
Santics lisanını yutmuştu…
Görülebileceği üzere misal diyaloglar, baskı altında, demokratik bedellerden tümüyle uzak, faşizan idarelerin karar sürdüğü tüm ülkelerde, çabucak her gün şahit olduğumuz olağan bir konuşmadan alınmış üzeredir. Gerçekten gözaltında kaybedilen on binlerce kişi ve trajik acıları, ne yazık ki bu acıları, vahşeti olağan gören hatta destekleyen-üreten, zihnen, vicdanen körleşmiş kötülük düzeneğinin bilinçli-bilinçsiz kuklaları, birçok ülkenin uzak-yakın geçmişinde şahit olduğumuz şeylerdir. Elbette muazzam bir sinsilik ve acımasızlıkla çalışan şiddet düzeneklerine karşı tek başına çaba eden, direnen yürekli insanların kahramanlıklarına ve ne yazık ki sistemin dev çarkında öğütülüşlerine de şahidizdir.
Francisco Sanctis’in Uzun Gecesi, Humberto Costantini, Mütercim: Alaz Pesen, 160 syf., Yordam Kitap, 2007 Adı geçen romandan alınan üstteki diyaloglar, Peron faşizminin baskısı altında inleyen Arjantin’de gerçekleşir. Arjantinli şair ve muharrir Humberto Costantini, bizi 1977 Buenos Aires’ine götürüyor ve bize bir dramatik tansiyonun asla durmadığı, kusursuz bir kurguya sahip itinayla işlenmiş, olgun bir eser sunuyor. Roman, terör ve mevtin hâkim olduğu, muhaliflere vahşice saldırıldığı bir ortamda, kahramanının etik anlayışının sıkıştırdığı vicdanıyla uzun bir gece uzunluğu kenti dolaşmasını anlatıyor. Birden fazla Arjantinli sanatçı üzere politik baskılar yüzünden 1976 yılında ülkesini terk etmek zorunda kalan Costantini, on altı kısa kısımdan oluşan romanda bizlere Francisco Santics’in bir cuma akşamüzeri başlayan ve sonraki gün sabahın birinci ışıklarıyla sona eren bu tansiyon dolu uzun gecesini anlatıyor. Okuma sırasında kısım içerikleri hakkında bilgi sahibi olabilmemiz için kısım başına birkaç satır ekleyen müellif, bir yandan da Santics’in başına geleceklere dair ironik ipuçları sunuyor.
Faşist idarelerin kurulmaya çalışıldığı ve iç çatışmaların yaşandığı birçok ülkede olduğu üzere, yetmişlerin Arjantin’inde de klasik manada sağ-sol iki kamp, birbirine karşı savaş halindedir. Rejim sağ-faşizan olunca askerlerin/işkencecilerin ve sivil destekçilerin yakalayıp yeraltının mahzenlerine ve hapishanelere doldurduğu direniş savaşçılarına akla hayale sığmaz türlü eziyetler edilir ve birçoğu da öldürülür. Ancak bu tıp tarihî süreçlerde her vakit ve her yerde, bu durumu uzaktan izleyen, çabucak konum almayan büyük bir çoğunluk da vardır. Birinci bakışta ne kahraman ne de cellat olan bu sessiz kitle, gençliklerinde aşikâr belgisiz solcu ya da ölçülü sağda konumlanmalarına karşın, bu cins keskin olay ve olgular karşısında hal almaz, toplumsal olarak görünmez olur, rüzgârın hangi tarafa döneceğini görmeye çalışarak sürecin tamamlanmasını beklerler. Romanın başkarakteri Francisco Sanctis de onlardan biri olarak solcu geçmişine karşın, yaşı ilerlemiş, konforunu bozmak istemeyen biridir. Ta ki kelamını edeceğimiz o meşhur ve uğursuz telefon gelene dek.
Humberto Costantini, karakterinin iç çelişkilerini son derece gerçekçi çözümlemelerle sunarken, bir romandan çok ülke hakikatinin tarihî sürecini objektif ve abartısız bir gerçeklik biçiminde göz önüne seriyor. Costantini, okuruna, bir ülkenin maruz kaldığı tüm azapları, bir halkı aşan çelişkili durum ve güçleri ve buna kayıtsız kalıp sessizce izleyenlerin o kayıtsızlık-kararsızlık halleriyle, harekete geçtiklerinde bir kahramanın yükünü yüklenmelerindeki çok ince sonu gösteriyor. Bu bağlamda ‘Francisco Sanctis’in Uzun Gecesi’, içimizdeki yeterli adam ile etrafımızı saran tüm kötülüklere kayıtsız kalan adamın ruh halleri ortasındaki süreksiz ve değişken sonu anlamak için çok kıymetli bir sanatsal şov sunuyor, diyebiliriz. Muharrir, okurunu, metnin başında içine düşürdüğü şaşkınlıktan, katılıklarından, ani yargılarından, katı, acımasız tavır ve önyargılardan romanın sonunda vazgeçirir. Okurunu, tavrını daima gözden geçirmeye çağırır ve onu sert, keskin yargılarda bulunmaya karşı uyarır. Roman, içeriğindeki can yakıcı, üzücü, gergin olaylara rağmen tekrar de müellifinin bir müelliflik maharetiyle zarurî hallerde ölçülü bir halde ortaya çıkardığı bir mizahi anlayışa, güçlü, yumuşak bir üsluba, akıcı, güçlü ve çağrışımcı bir anlatıma sahip.
Roman kahramanı Santics, dini bir eğitimden tanrıtanımazlığa, devrimci bir ömür uğraşından sistemin mütevazı, pısırık, apolitik, sıradan bir vatandaşı olmaya evrilen bir hayatın sahibidir. Utangaç, militan gençliğinin çok uzağında kalarak elde ettiği ve itinayla koruduğu huzuru, eski bir tanıdığından gelen bir telefonla, büsbütün bozulacaktır. Zira artık evlenmiş, çoluk çocuk sahibi olmuş, ortalama bir gelire ve akıllı, sağduyulu bir eşe sahip olmuş, klasik müzik zevki taşıyan biri olarak Santics’in geçmişin tansiyonlarını andıran maceralara girmeye hiç niyeti yoktur. Lakin buna karşın hayatın silik, sıradan bir vatandaşı olarak varlığını sürdürmeye çalışırken bir öğlen vakti eski bir arkadaştan (Elena Vaccaro) gelen telefon ile olayların gidişatı değişir. On yedi yıl evvel kendisinden hoşlanan şişko, silik bir kızdır Elena. Santics’i mutlak görmek ister, nedenini söylemez. Evvel buluşmayı reddeder Santics ancak ısrar sonucu kısa bir mühlet için buluşmayı kabul eder. İşte bu kabul ile birlikte Santics’in zihin dünyasında dayanılmaz heyecanlı, akıcı, dramatik, çarpıcı hesaplaşma sahneleri yaşanır. Muharrir, okuyucuyu da roman boyunca bu hesaplaşma sahnelerinin tansiyonu içine ustalıkla çeker.
Elena, eski kız arkadaşı değildir artık, son derece hoş, şık ve sportiftir. Santics’e nedenini sormaması koşuluyla saklı bir olaydan bahseder. İki devrimci, hava kuvvetleri istihbaratı tarafından kaçırılacak ve öldürülecektir. Elena, bu iki kişinin adreslerini ısrarla ezberlettirerek onlara haber verme misyonunu bir emrivakiyle Santics’e yükler ve ortadan kaybolur. Roman, bu sahneden itibaren fevkalade bir politik tansiyon örneği olarak sürer. Latin Amerika edebiyatının büyülü gerçekçilik özelliklerini yer yer hissettirse de daha çok hipergerçekçilik olarak kurgulanmıştır. Müellif, tıpkı Jose Saramago üzere sık sık metinlere müdahale eder, okuyucuyu uyarır, yönlendirir. Okuyucuyu içine çektiği olayın dehşetli gerçeğiyle baş başa bırakmak için sık sık bu ikazları yapar. ‘Ey okuyucu, okuduğun bir roman değildir, bir hakikattir, nerede yaşarsan yaşa senin hakikatindir’, ikazıdır bu.
Santics o iki kurbanı kurtarıp kurtarmamanın ve devrimci geçmişinin muhasebesini son derece canlı, gerçek, derin ruhsal sorgularla sürdürür. Okuyucu, kahramanla birlikte nefes nefese koşturup çekilen tüm dertlerden sonra en azından yeterli bir sonla müsabaka kanısına kendini tam hazırlayacakken gerçek, olanca şiddeti ve yüküyle okuyucunun yüzüne çarpar.
Sonra ne mi olur?..
Sonrası yüreğinizin derinliğine, enginliğine, uygunluğuna ve bu cins acılara dair deneyimine kalmış…Acıdan felç olup uzun bir mühlet kımıltısızca, sıkışan nefesinizin düzelmesini bekleyebilirsiniz…Ya da Perugia üzere kayıtsızca arkanızı dönüp gidebilirsiniz…Veya takatiniz kalırsa sorarsınız kendinize: Bu uzun geceler, bir gün biter mi?..
