Türkiye’de, süratli artan enflasyon ve pahalılık son periyotta maaş ve gelirleri eritti. Lakin hükümet minimum fiyat artışına kapıyı kapatmanın yanı sıra emeklilerin bayram ikramiyesine de enflasyon artırımı yapmadı. Nedeni ise ödenecek enflasyon farkına bütçeden kaynak ayrılamaması.
DW’den Pelin Ünker’in haberine nazaran, iktisatçılar kamu özel iş birliği projelerine verilen garantilere dikkat çekiyor. Buna nazaran kamu kaynaklarının nereye aktarılacağı bir tercih problemi. İktidarın bu noktadaki tercihi ise “verimsiz” projelerden yana. Türkiye’de kamu özel iş birliği projelerine verilen garantiler değerli tartışma bahislerinden biri.
TOPLAM YÜK 153 MİLYAR DOLAR
Şehir merkezinden uzak hastaneler, kâfi sayıda yolcunun kullanmadığı havalimanları, araç sayısı öngörülenden epey az olan köprü ve otoyollar…
Türkiye İktisat Siyasetleri Araştırma Vakfı’na (TEPAV) nazaran hükümet, havalimanı projelerine 7,3 milyar, otoyol ve köprü projelerine 32,1 milyar, kent hastanelerine 78,2 milyar, Akkuyu Nükleer Santrali için ise 35 milyar dolarlık gelir garantisi sağlamış durumda. Kamu özel iş birliği projelerine verilen gelir garantilerinin bütçede oluşturduğu toplam yük yaklaşık 153 milyar dolar.
Osmangazi Köprüsü’nde 40 bin, Yavuz Sultan Selim Köprüsü’nde 135 bin, Çanakkale Köprüsü’nde 45 bin araç geçiş garantisi bulunuyor.
Devlet Planlama Teşkilatı eski uzmanı Prof. Dr. Uğur Emek, yapılan köprü ve otoyollarda gerçekleşen gelirlerin garanti edilenin altında kaldığına işaret ediyor: “Bu yolların, köprülerin kullanılmadığını görüyoruz. Zira yanı başında ücretsiz devlet yolu var.”
Sayıştay’ın tespitlerine nazaran, 2020 yılında Avrasya Tüneli için 25 milyon 376 bin 878 araç geçiş garantisi verilmişti. Lakin geçen araç sayısı 12 milyon 609 bin 103’te kaldı. Devletin kasasından tüneli işleten şirkete 456 milyon 310 bin TL ödeme yapıldı.
‘TEST YAPILSA ÖDENEMEYECEĞİ GÖRÜLDÜ’
Uğur Emek, Osmangazi Köprüsü’nün fiyatının yapılan mukaveleye nazaran 668 lira olduğunu söylüyor. Köprüden geçişi teşvik etmek için fiyatın 184,5 liraya düşürüldüğünü söz eden Emek, ortadaki 483,5 liralık farkın bütçeden karşılandığını belirtiyor.
Emek, “Asgari fiyatın 4 bin 250 lira olduğu bir ülkede İstanbul’dan çıkıp Gebze’ye İzmir, Bursa, Orhangazi, Balıkesir, Savaştepe’ye, İzmir’e gittiğiniz vakit o projede 1065 lira tek istikametli ödeme yapmanız gerekiyor mukaveleye nazaran. Geri dönüşte 1065 daha yapacaksınız. Size yapar mı 2130 lira. Vakitle gördük ki bu ödenemez. Test yapılmış olsaydı ödenemeyeceğini evvelce görecektik” diyor.
Ulaştırma Bakanı Adil Karaismailoğlu mart sonunda hükümetin günlük 45 bin araç geçiş garantisi verdiği Çanakkale Köprüsü’nden bir günde 6 bin araç geçtiğini açıkladı. Prof. Emek, Çanakkale Köprüsü için de mukavelede belirlenen 285 liralık geçiş fiyatının Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından 200 lira olarak açıklandığını hatırlatıyor. Buradan da geçiş başına 85 lira devletin kasasından ödeniyor.
FAZLADAN 750 MİLYON EURO ÖDENDİ
Karayolları Genel Müdürlüğü’nün bütçesinin yüzde 65’inin garanti ödemelerine ayrıldığına işaret eden Uğur Emek, Çanakkale Köprüsü ile ilgili ise değerli bir ayrıntıya dikkat çekiyor.
Emek, köprüyü 2023 metre yapmak için fazladan 513 metre uzatıldığını söylüyor: “Çanakkale köprüsünü yapmak 1960 yılından beri bu işletmecinin hayaliymiş. Lakin onun hayalindeki proje, ki bunu yurt dışı kongrelerde falan sunmuşlar, 1510 metreymiş. Niçin 2023 metre yapıyorsunuz? Cumhuriyet’in 100’üncü yılına denk geliyor, ne olacak o denli yapılsa diyorlar. Efendim o 1510 metreyle 2023 metreyi karşılaştığımızda ortada yüzde 25 fark var. Köprünün maliyeti 3 milyar euro diyorsunuz. O vakit 750 milyon euroyu biz gösteriş için sokağa atmışız.”
‘EĞİTİMLİ İNSANLARA MUHTAÇLIĞIMIZ VAR’
Bir projenin ulusal iktisada yararı varsa bu projeye ait kaynağın vergi mükelleflerinden sağlanabileceğini vurgulayan Emek, “Sosyal kapital için eğitimli beşere muhtaçlığımız var. O vakit Türkiye’deki eğitim sisteminin finansmanını biz karşılayacağız. Sağlıklı beşere gereksinimimiz var mı? Buna kimse itiraz edemeyecek. Daima bir arada 84 milyon bunu ödeyeceğiz. Bunu adalet için de sayabilirim, güvenlik için de. Çanakkale Köprüsü’nün bana ne yararı var? Birisi bana söylesin. Ben niçin ödüyorum?” diye konuşuyor.
HAVALİMANLARINA VERİLEN GARANTİLER…
Köprü ve otoyolların yanı sıra havalimanlarında da uçuş garantilerine ulaşılamaması nedeniyle; şirketlere 2015’te 42, 2016’da 47.4, 2017’de 60, 2018’de 65, 2019’da 133, 2020’de 172 milyon dolar garanti ödemesi yapıldı.
Kütahya, Afyon ve Uşak vilayetlerine hizmet vermek üzere 2012’de açılan Zafer Havalimanı da ziyan etmeye devam ediyor. CHP Zonguldak Milletvekili Deniz Yavuzyılmaz’ın CİMER’den aldığı karşılıklara nazaran, yolcu garantisi ile yapılan havalimanını işleten şirkete 2012-2022 yılları ortasında 53 milyon 982 bin euro garanti ödemesi yapıldı. Yılın birinci üç ayında şirkete ödenecek garanti fiyatı 1 milyon 734 bin 972 euroyu buldu. Bu sayı yeni kurla 27,5 milyon lirayı geçiyor.
ŞEHİR HASTANELEERİNİN PAYI
Uğur Emek, Sıhhat Bakanlığı’nın bütçesinin yüzde 25’inin de kent hastaneleri için ayrıldığına dikkat çekiyor. Bütçenin garantilerle doldurulduğunu söyleyen Emek, sıhhat harcamalarının ulusal gelirdeki hissesinin 3.8’e düştüğüne işaret ediyor.
Prof. Dr. Emek, “Çalışan devlet hastanelerini kapatıyorsunuz. Onun yerine kent dışında bir hastane yapıyorsunuz. Artık bunun bir rasyonelliği olabilir mi” tabirlerini kullanıyor.
Sınırlı kaynakların ihtimamlı kullanılması gerektiğine işaret eden Emek, “Önceliklendirme çok değerli. Birincisi, verimsiz projeye para aktarıyorsanız, öncelikle verimsiz olduğu için makus bir projeye para aktarmış olursunuz. İkincisi de daha güzel bir projeden vazgeçmiş olursunuz. İki tane kötülük var burada” diyor.
Peki bu kaynaklar çalışanlar ve emekli için kullanılamaz mı? Enflasyondaki süratli yükselişe karşın taban fiyat artışına gitmeyen hükümet, emeklinin bayram ikramiyesine de artırım yapmadı.
Çalışma ve Toplumsal Güvenlik Bakanı Vedat Alım, 19 Nisan’da yaptığı açıklamada, “Bayram ikramiyelerine yönelik artış gündemimizde yok. 28-29 Nisan’da ödemeler yapılacak. İki bayramda maliyet 25 milyar lira düzeyinde. Emeklilere 1100 lira ödenecek” dedi.
‘ASGARİ FİYATIN 5 BİN LİRAYA ÇIKMASI MÜMKÜN’
Çalışma iktisadı uzmanı Prof. Dr. Aziz Çelik, bütçeden sermaye takviyeleri için ayrılabilen kaynakların, emekliler için ya da minimum fiyatın üzerindeki prim yükünü azaltmak için kullanılabileceğine dikkat çekiyor.
Çelik’e nazaran devlet, emekli aylık ve gelirlerinin artırılması için Toplumsal Güvenlik Kurumu’na bütçeden kaynak aktarabilir. Toplumsal Güvenlik Kurumu da emeklilere daha uygun bir aylık ve bayram ikramiyesi ödeyebilir.
Sosyal güvenlik prim ödemelerinde patronların yüzde 5’lik hissesinin devlet tarafından karşılandığını belirten Çelik, son 10 yılda bütçeden patronlara aktarılan sigorta primi dayanağının 174 milyar lirayı bulduğunu söylüyor. Yalnızca 2021 yılında aktarılan 25 milyar TL’nin bütçenin yaklaşık yüzde 2’sine karşılık geldiğine dikkat çekiyor.
“İşverene nasıl prim takviyesi sağlanıyorsa taban fiyatlı üzerindeki sigorta primi yükü de Hazine tarafından ya da bütçeden karşılanabilir” diyen Çelik’e nazaran bu halde 4 bin 250 lira için olan minimum fiyatın hiçbir artırım yapılmadan 5 bin lira olabilmesi mümkün.
‘BAYRAM İKRAMİYESİ 2 BİN LİRA OLABİLİRDİ’
Son periyodun önde gelen tartışma hususlarından biri de kur muhafazalı mevduatlar. Düzenlemeye nazaran şirketler ve kurumlar, döviz ya da altın hesaplarını, kur üzerinden Türk Lirası mevduatlara çevirebiliyor. TL’nin dövize karşı düşüşünün banka faiz oranlarını aşması durumunda ise bu kurum ve şirketlerin uğradığı ziyanlar telafi ediliyor. Fakat düzenleme yüksek gelir kümesine servet transferi yapıldığı tarafında eleştiriliyor.
Aziz Çelik, kur muhafazalı mevduat hesapları için bütçeden yalnızca mart ayında 11,7 milyar liralık kaynak aktarıldığına işaret ediyor.
Türkiye’de 13,6 milyon emekli bulunduğunu belirten Çelik, “11,7 milyar lira bayram ikramiyesine aktarılsaydı, emekliye 856 lira daha ödenebilecek ve bayram ikramiyesi 1956 liraya ulaşacaktı” diyor.
Aziz Çelik’e nazaran, kur garantili mevduat sahipleri, araç garantili köprüler, yollar ve hasta garantili hastanelere verilen dayanaklar önemli bir yük oluşturmalarının yanı sıra bütçede kaynak olduğunun da bir işareti: “Yani kaynak var mı? Evet, kaynak var fakat kaynak diğer yerlere kullanılıyor.”
İktisatçılara nazaran, iktidarın bütçe planlamasındaki tercihleri nedeniyle, geniş halk kısımlarından alınan vergilerle elde edilen kamu kaynakları, sermaye ve yüksek gelir kümelerine aktarılıyor.
Türkiye’de 1986-2020 yılları ortasında imzalanan 252 adet kamu özel iş birliği mukavelesinin yüzde 70’i 2003 yılından sonrasına ilişkin.
