Müttefikler, Nazilerin çöküşüyle birlikte 1945’te hem Almanya’ya hem de Nazilerin işgal ettiği bölgelere girerek “çalışmak özgürleştirir” düsturuyla işletilen toplama kamplarına ulaşıp kapıları yöre sakinlerine açtığında pek beklemediği bir reaksiyonla karşılaşmıştı: “Biz buralarda bu türlü şeyler yapıldığını bilmiyorduk.” Sonradan anlaşılmıştı ki III. Reich’ta bir katile dönüşen sıradan beşerler, onlara takviye veren sıradan beşerler ve onların toplama kamplarına götürülen komşuları, arkadaşları ve tanıdıkları vardı.
III. Reich’a gönülden bağlı ve Nazizmi ete kemiğe büründürüp büyüten kitle içinde yer alanlar, onların aksiyonlarını destekleyenler ve mağdurlar bulunuyordu 1933-1945 ortasında.
III. Reich’ın var olması ve yaşaması için her şeyi yapmaya hazır ırkçı ve milliyetçi kitleye nazaran cinayet işlemek, toplama kamplarına ve gaz odalarına ses çıkarmamak günlük ömrün bir kesimiydi, sıradan hareketlerdi. Bu kitle için korunması gereken Halk Cemaati’nden “düşmanları” temizlemek temel problemdi. Velhasıl devlet terörü halka indirilmiş, daha doğrusu halk III. Reich’ın neferi hâline getirilmişti.
Naziler, III. Reich’ı “görev bilinci” üzerine inşa etmişti: Bunun bir yanında ırk maddelerine bağlı kalarak “düşmanların” bertarafı bulunurken başka yanda, Führer’in buyruklarına şartsız sadakatle rejimi koruyup yüceltmek yer alıyordu. Rejim içinde ayakta kalmak ve yaşamak isteyenler de Nazilerin düşman belleyip kurban ettiği bireylerle insani bağ kuramıyordu. Özcesi rejim tarafından dışlananlar özgür kalacakları günü beklerken rejim taraftarları ise özgür yaşayabildiği illüzyonuna kaptırmıştı kendisini.
Araştırmacı Milton Mayer, sıradan insanları birer Naziye dönüştüren rejim içinde hür bir biçimde yaşadıkları yanılgısına iten nedenleri inceliyor ‘Özgür Olduklarını Sanıyorlardı’da.
KÜÇÜKLÜĞÜ FİİLEN ORTADAN KALDIRAN FÜHRER
Mayer, 1933-1945 ortası Kronenberg’de yaptığı mülakatlarda, o dönemki ömrüne ağırlaştığı on Almanın, III. Reich’ın erginleşmesinde en büyük hisseye sahip kitle içinde nasıl yer aldığını ortaya koyuyor. Bu sırada şöyle bir yol izliyor: “Baskın -ya da en azından yaygın- olan algıya nazaran Nazizm ile ilgili her tahlil beni rahatsız etmiştir. Nazi denen bu vahim canavar ruhlu adamı daima görmek istedim. Onunla konuşmak ve onu dinlemek istedim. İkimiz de insandık sonuçta. Nazi’nin ırk üstünlüğü doktrinini reddetsem de Nazi görüşüne yürekten bağlı o adam üzere ben de birebir fikirlere sahip olabileceğimi kabul etmeliydim; izlediği yola onu yönlendiren şey beni de tıpkı yola sürükleyebilirdi aslında.”
Özgür Olduklarını Sanıyorlardı – Almanlar: 1933 – 45, Milton Mayer, Mütercim: Murat Demirekin, 376 syf., The Kitap Yayınevi, 2021. Mayer’ın yaptığı şey, 1933’ten 1945’e kadar Almanya’daki havayı ve bilhassa sıradan insanların birer Nazi hâline gelişini, Kronenberg’deki on Alman üzerinden kıymetlendirmek. Bu süreçte ahlakın sükût edişini, berbatlığın bir virüs misali yayılışını, sessizlikle birlikte artan şiddeti ve birçok insanın ülkede gerçekleşen değişime nasıl ayak uydurduğunu yaptığı görüşmelerden ulaştığı sonuçlarla gözler önüne seriyor. Öbür bir deyişle olup biteni kendi datalarıyla ve alandan bakarak çözümlüyor.
1933-1945 ortasında yaşananları anlatan on kişi, kendilerinin birer Nazi hâline geliş sürecini ve sonrasında olanlarla birlikte, şiddetin nasıl olağanlaştırıldığını aktarıyor. Böylelikle Mayer’ın çalışması bir kelamlı tarih metnine dönüşüyor. Kendilerine verilen en küçük bir “görev”i bile o günün kurallarında büyük bir sadakatle ve düşünmeksizin yerine getiren bankacılarla, fırıncılarla, terzilerle, polislerle, hademelerle, çıraklarla, marangozlarla, öğretmen ve öğrencilerle karşılaşıyoruz. Mayer’ın hatırlattığı üzere kelam alanların hepsi birer “küçük adam.” Küçüklük algısını kullanan fakat büyüklüğü aşağı çekerek küçüklüğü fiilen ortadan kaldıran Führer’in peşine takılan bu sıradan bireyler, muharririn da anımsattığı üzere “fikri önemseniyormuş üzere yapılarak” onore edilip kullanıldığı için hayatî bir pozisyona sahipti. Bahsi geçen pozisyon ise kıymetli bir gerçeği ortaya çıkarıyordu: “Nazi destekçilerinin memnunluğu ve Nazi terslerinin mutsuzluğu.” Birinci gruptakilerin hayatlarının en düzgün vakitlerini yaşadığı ve aslında yaşadığını sandığı, daha doğrusu buna inandırıldığı bir periyot 1933-1945: “Küçük adamlar”ın birer “küçük Hitler” kimliğine bürünüp “komünistlerin, sosyalistlerin, Musevilerin ve rejim karşısı din vazifelilerinin başının belada olduğunu” söylemesi de cabası…
REJİMİ KABULLENİŞ VE SORUMLULUKTAN KAÇIŞ
1929’da başlayan Büyük Buhran’ın yıkıcı sonuçlarından doğan, “Âri Irk” yaratmaya koyulan, komünistler ve Museviler başta olmak üzere Hitler’in “düşman” diye nitelediği her bölümü III. Reich’tan temizlemek için bir kitle meydana getiren Nazi saflarına katılanlardan bir kümeyle görüşen Mayer, onların gözünü kamaştıran şeyin “hareket” olduğunu ve hepsinin “kanıyla düşündüğünü” fark ediyor. Onlardan biri şöyle diyor: “Nasyonal sosyalizm sınıf ayrımını ortadan kaldırdı. Demokrasi, evvelden sahip olduğumuz üzere bir demokrasi, bu türlü bir şeyi hiç sağlamadı…”
Hitler’in ve Parti’nin yarattığı, kitlenin peşinden gelmesini sağlayan illüzyon tam manasıyla bu işte; Nazi olmanın cazipliği ve akabinde getirdiği toplumsal pozisyonun nimetlerinden faydalanma yanılsaması…
Almanya’da ve Mayer’ın Kronenberg’de görüştüğü herkesin bildiği ama bunu gizlediği anti-semitist ve ayrımcı aksiyonlar gerçekleşirken hata iştirakleri da kitle ortasında yayılıyor ve aslında hükümet ile halk ortasındaki uçurum süratle açılıyor. Dahası, Johann Kessler’in dediği üzere “Nasyonal sosyalizm şahısların ruhunu kaybetmesine neden oluyor.”
Mayer’ın Kronenberg’de görüştüğü on Alman, totaliter berbatlığın ve şiddetin gelişmesinde “küçük adam”ın nasıl bir ahlaki sorumluluk üstlendiğine ya da bundan nasıl kaçındığına dair fikir veriyor. Bu şahıslar, bir palavranın ve popülizmin peşinden gittiğini İkinci Dünya Savaşı bitip de Almanya yenildiğinde anlamalarına karşın 1933-1945 ortası yaşanan şiddet dalgasındaki hisselerini açık seçik kabul etmiyorlar.
Richard J. Evans, ‘Özgür Olduklarını Sanıyorlardı’ için kaleme aldığı sonsözde, bahsi geçen tam kabullenmeyişle birlikte, Mayer’ın çalışmasının kıymetine ait cümleler kuruyor: “Mayer’ın kitabı, çok eskide kalan uzak geçmişe ilişkin üzere görünebilir. Evet, ulusal karakterler hakkındaki genellemeleri yeniliğini yitirmiş üzere. Bugün Almanya, liberal pahaların ve demokratik istikrarın kalesi. Buna karşın Mayer’ın röportaj yaptığı şahısların sesleri, yıllardır hâlâ kışkırtabilecek ve şoke edebilecek bir tonda bize hitap ediyor. Hitler’in III. Reich ve İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Almanların büyük fotoğrafının küçük bir kesitinin sunulduğu kitap; farklı, dikkat cazip ve birçok istikametten makul insanların, demagoglar ve popülistler tarafından nasıl baştan çıkarılabileceğinin yanı sıra savaşa ve soykırıma kadar giderek daha fazla cürüm işleyen bir rejimi kabullenip nasıl göz yumduğunun bir hatırlatıcısı olarak tarihin sayfalarında yer alıyor.”
