Yağmur Yıldırımay Bayrakçı
Duygu Çayırcıoğlu’nun Bayanca Bilmeyişlerin Sonu – 1960-1980 Periyodunda Feminist Edebiyat isimli kitabı geçtiğimiz günlerde Bağlantı Yayınları tarafından yayımlandı. Çayırcıoğlu, Türkçe edebiyatın bayan muharrirleri için “suskunluk dönemi” olarak nitelendirilen aralığa Nezihe Meriç, Sevim Burak, Sevgi Soysal, Leylâ Erbil, Adalet Ağaoğlu, Füruzan ve Tezer Özlü’nün metinlerinden bakarak aslında bu devrin bir “kuluçka dönemi” olduğunu söylüyor. Feminizmin ikinci dalgası her ne kadar Türkiye’de dünya ile birebir anda cereyan etmese de zikredilen bayan muharrirlerin yapıtlarında feminist niyetin var olduğunu gösteriyor. Bu devrin, ismi o denli konulmasa da, feminizm açısından hiç de “çorak ve pasif” olmadığını metinler üzerinde yaptığı incelikli okumalarla açıklıyor. Bayan öznenin sesinin duyulduğu bu metinler şöyle: Korsan Çıkmazı, Yanık Saraylar, Tante Rosa, Yürümek, Tuhaf Bir Bayan, Ölmeye Yatmak, Kırk Yedi’liler, Çocukluğun Soğuk Geceleri.
Bayanca Bilmeyişlerin Sonu 1960-1980 Devrinde Feminist Edebiyat, His Çayırcıoğlu, 196 syf., Bağlantı Yayınları, 2022. KADINLARIN KİTLESEL ÖRGÜTLENMELERİ
Dört kısımdan oluşan kitabın birinci kısmı, bayan hareketinin Batı’daki ve Türkiye’deki seyrine odaklanıyor. Türkiye’de yankılarının Batı’dan daha geç bir vakitte duyulduğu kitlesel bayan hareketlerinin 19. yüzyılın başından itibaren düşüncel yeri inşa etmesi bakımından kıymeti burada ortaya konuluyor. Bilindiği üzere 20. yüzyılın ortasına gelene kadar geçen süreçte bayanların hakları daha çok “özgürlük, eşitlik” problemleri üzerindeydi. Bu süreçten itibaren ise, ki bu devir ikinci dalga feminizm olarak tanımlanmaktadır, toplumsal cinsiyet rollerinin üzerinde duruldu. 21. yüzyıl başında ise daha çoğulcu bir yaklaşım görüldü. Çayırcıoğlu bayanların bu haklı hareketlerini Olympe de Gouges, Mary Wollstonecraft, Simone de Beauvoir, Kate Millet, Shulamith Firestone, Catharine A. Mackinnon üzere isimler etrafında anlatıp bu yeni görme biçimlerinin Türkiye’deki bayan hareketine nasıl sirayet ettiğine geçiyor.
Feminizmin Türkiye’ye ulaşması, Batı’dakiyle eş vakitli ilerlemiyor ama yeniden de Batı’daki hareketlenmelerin “kadın topluluklarına, derneklere, yazınsal çalışmalara kültürel ve ideolojik etkide” bulundukları bilinmektedir. Geç Osmanlı devrinde bayanların seslerini duyurdukları yer, Bayanlar Dünyası, Şükûfezar üzere mecmualar; Osmanlı Müdâfaa-i Hukuk-ı Nisvân Cemiyeti üzere derneklerdir. 1920’li yıllara gelindiğinde Cumhuriyet’in kurulmasıyla bayan hareketinin de değiştiğini vurgular Çayırcıoğlu. Bayanlara yurttaş statüsü verilmesi, Türk Uygar Kanunu ile kadın-erkek ortasındaki eşitsizliğin kaldırılması üzere düzenlemeler yapılsa da bunlar tekrar “aydınlanma yanlısı seçkin (erkek) üyeler” tarafından yapılır, bu sebeple Batı’dakinden farklıdır. Bu zümre, bayanı “özgürleştirirken” kontrolü elden bırakmaz; Nezihe Muhiddin’in siyasi çabası buna örnektir. Çayırcıoğlu, 1950’den itibaren bayanların hangi alanlarda, hangi teknikleri kullanarak gayretlerini sürdürdüklerini açıklamış, aslında feminist niyetin bir biçimde Türkiye’de de kendine yer bulduğunu ana çizgileriyle göstermiştir.
ERKEĞİN HÂKİM SESİNE KARŞI FEMİNİST EDEBİYAT
İkinci kısımda Çayırcıoğlu, 1960-1980 periyoduna bayanların penceresinden bakmadan evvel, bayanların neye karşı uğraş verdiklerini göstermek istediği için, devrin erkek sesinin ne söylediğine dikkat çeker. Edebiyat tarihlerine baktığımızda kitaplarda, müfredatta hâkim olan ses erkek sesidir ve hâkim olan niyet de onların fikirleridir. Çayırcıoğlu, ele aldığı devirden de evvel erkeklerin “ideal, melek” bayanlarına karşı Nezihe Muhiddin, Şükûfe Nihal, Fatma Aliye üzere müelliflerin kendilerini kabul ettirmek için ne cins çalışmalara girdiğinden bahseder. Yalnızca anne, kız kardeş olması, bayanın büyüklüğünün bu hudutlarda arandığı erkeklerin edebiyatında, bayanların kurgu metinleriyle “edebiyatın adamlarını” nasıl alt ettikleri sıralanır. Bayan muharrirlerin kanonda pek yer almamasının nedenlerinin sorgulandığı bu kısımda, Safiye Erol’un, Halide Edib’in durduğu yer de irdelenir. Halide Edib’in etkin politik kimliği ve resmî ideolojiye yakınlığının karşısında Safiye Erol’un yalnızca “edebi üretim sınırları” içinde kalmasının aslında periyodun hâkim sesinin bir biçimde kendini hissettirdiğini ispatlar üzeredir.
1950’li yıllar, Türkiye’de siyasal, toplumsal manada değişikliklerin yaşandığı bir devir. DP’nin iktidara gelmesi, kapitalizme açılan kapılar, kentleşme, yoksulluk… Tüm bunlar elbette edebiyata da sirayet eder; edebiyat, “toplumcu gerçekçiliğin” ve “modernist eğilimlerin” etrafında hareket eder. Çayırcıoğlu, değişmelerin, ele aldığı “yedi müellifin metinlerindeki feminist hassaslığın art planında ön açıcı bir rol” oynadığını düşünür ve bu hassaslıkla bakıldığında yapıtların edebiyatın değerlileri hâline geldiğini söyler. Kanonda, tarihyazımında çatırdamalar yaratmak için bunun gerekliliği üzerinde duran Çayırcıoğlu, metinler üzerindeki okumalarını bu kategorileştirdiği kavramlar üzerinden yapar.
‘ÇATI KAVRAMLAR / KAVRAMSAL TAHLİL KATEGORİLERİ’
Kitabın üçüncü kısmında Çayırcıoğlu, metinleri hangi kavramlar eşliğinde okuyacağını ayrıntılıca anlatıyor. “Toplumsal cinsiyet, özne ve cinsellik” kavramlarının birbirine geçtiğini söyleyen müellif, Joan W. Scott, de Beauvoir, Lacan, Foucault üzere isimlerinden yola çıkarak bu kavramların geçmişten bugüne nasıl karşılandığını değinir. Lisan ve telaffuz seviyesinde bayanlar üzerinde kurulan tahakkümün öznenin inşasında zıt güç oluşu açıklanır.
Çayırcıoğlu’nun öznenin inşası üzerinde sorguladığı bir öteki alan, yerdir. Feminist hareket, “özel alanın” da “kamusal alanın” iktidarını elinde tutan erkekler tarafından denetlenmesine itiraz eder. Erkeğin bayan üzerindeki özgürlüğünü makbul kıldığı, bayanı anne olmaya mahkûm eden, bayanların “biz” pozisyonundan çıkıp “ben” olmasına yardım edecek bir alan yaratamayan mesken içinin “kontrolsüz iktidarını” Çayırcıoğlu seçtiği metinlerde inceleyecektir.
FEMİNİST EDEBİYAT PENCERESİNDEN BAKMAK
Kitabın son kısmında muharrir, seçtiği kitaplara beş kavram üzerinden bakar: Toplumsal cinsiyet rollerinin işlenişi, yer kullanımı ve yerin politikliği, bayan karakterlerin “özne” olarak pozisyonu, cinsellik vurgusu, geleneğe hâkim söyleme karşı isyankâr sesler.
Simone de Beauvoir’ın “kadın doğulmaz bayan olunur” saptamasından hareketle bu kısımda bayana ve erkeğe “verilen” cinsiyet rollerinin metinlerde nasıl yer aldığını gösterilir. Bayanların özgürlük arayışlarına ket vuran, onları “fedakâr, korunması gereken, kutsal” bir alana iten bu rollere metinlerdeki bayanlar reaksiyon göstermiş, pozisyonlarını sorgulamışlardır. Mesela müellife nazaran Rosa, koşma yasağını delerek, “kendine tembihlenin bilakis gitmenin, bir hanımefendi üzere davranmamanın tadını çıkarır” (s. 82). Ama Çayırcıoğlu’na nazaran Rosa’nın ya da Korsan Çıkmazı’ndaki Meli’nin direniş tutumu, Yanık Saraylar’da yoktur; bu kitaptaki bayanların birçok “toplumun baskısıyla acı bir halde boğulmak zorunda kalmıştır (s. 79). “Pencere” hikayesinde karşılıklı oturan bayanların “hizmetkâr” taraflarını kabul etmeleri üzere. Çayırcıoğlu Yürümek’te Elâ ile birlikte Memet’in de rolünün nasıl kurulduğunu irdeler, zira “kadınlık rollerini ve o rolün inşasını anlamak için erkekliğe ve erkeklik rolünün inşasına da bakmak gerektiğini” düşünür (s. 86). Bu noktada bir “erkeklik” okuması yapması da dikkat caziptir. Geçmişin gölgesinde kalıp regl olmamayı sıkıntı eden Aysel, zihniyet olarak erkekleşmiş annesi ve “bekâret” duvarı ortasında sıkışan Nermin, mahremi, kutsal aileyi sorgulayan Emine de bu rollerin içinden çıkarılıp özgürleştirilmeye çalışılan bayanlardır.
İç yer ile dış yer ortasındaki bağlantıyı sorgulayan Çayırcıoğlu, Yanık Saraylar’daki bayanlarının birçoklarının dış yere dair bir dehşet içinde olduğunu söyler. Mesela “Sedef Kakmalı Ev”in Nurperi’sinin dünyası, Ziya Bey’in meskeninin içi kadardır. Vazife odaklı yaşayan, rutini dışına çıkmayan bayanın huzur bulduğu yer “mutfak”tır. Çocukluğun Soğuk Geceleri’nin karakteri ise, meskenin içinde tahakküme baş kaldırırcasına sokaktadır; o, “evin yerleşik sistemine dair içinde hiçbir aidiyet duygusu” beslemez (s. 110). Çayırcıoğlu’nun Elâ’nın çantası üzerinden yaptığı okuma enteresandır. Elâ’nın Memet ile çarpışmasında çantası yere düşer. Çantanın içinden yıllardır sorgulamadan attığı eşyalar çıkar. Çayırcıoğlu’na nazaran bunlar, “kadınların mahremine, gizli köşelerine, yanlarında kendi dünyalarını taşıyışlarına yaptığı gönderme”dir (s. 117). Müellif, Aysel ile Rosa’nın, kendilerini, “kendi istekleriyle” bir odaya kapatmalarını benzeri davranış olarak yorumlar.
Çayırcıoğlu, metinlerdeki bayan özneyi yorumlamaya geçmeden evvel şu bilgiyi verir: “Bu kitapta ele aldığım bayan kahramanları bekleyen keyifli sonlar yoktur. Ataerkil toplum sisteminin zorlukları karşısında gösterdikleri iradeye ve verdikleri uğraşa karşın bayanlar, istek ettikleri hayatı ve özgürlüğü tam manasıyla elde edemezler. Kitapların sonunda bayanlar hâlâ bir savaşım halinde, arayış içinde bırakılırlar.” (s. 126) Edebiyat tarihine bakıldığında erkeklerin yazdığı “bildungsromanlar”da erkek karakterler hesaplaşacak bir şeyleri yokmuşçasına rahattırlar ve sonunda da memnundurlar, der Jale Parla. Çayırcıoğlu da buradan hareket ederek bayanların erkekegemen kültürden kaynaklı bu hâlâ devam eden gayretini ele alır. Ailesinin ahlaki sonları içinde “hanım kız”lık rolünü kılıf üzere kuşanan Aysel de, resmî tarih anlatısında ve sol örgütlenme içinde kadın-erkek eşitliğini göz önüne seren Emine de, annesine, kocasına karşı gelen Nermin de kendilik çabasını devam ettiren karakterlerdir.
Ataerkil zihniyetin toplumsal nizamı sağlamada en çok problem ettikleri şey, bayanın “ahlakı”dır. “Namus, iffet” üzere kavramlar altında bayan vücuduna, hayatına uygulanan tahakkümün nasıl yer aldığı buradaki metinlerde açıkça gösterilir. Çayırcıoğlu’na nazaran Tuhaf Bir Kadın’da “bekâret ve regl” periyotları bir leitmotif üzere kullanılır zira müellif toplumda “hasta olmak” biçiminde anormelleştirilen şeylerin olağanlığını hatırlatır. Elâ’nın “bekâret” hududunu aşması ise bir oldukça vakit alır; cinselliğini lakin toplumun müsaade verdiği halde, “evlenerek” yaşayabilir. Aysel’in ayna önünde soyunmaya hamasetinin olmayışı ise “kadın vücudunun mahrem oluşunun kız çocuklarının zihnine” nasıl yerleştiğinin göstergesidir. Kitapta Kırk Yedi’liler’in Emine’si ile ilgili ortaya konulan bir tespit değerli. Emine bir yerde “cinsel sapkınlıklardan” kasıtla eşcinsellikten bahseder. Çayırcıoğlu’na nazaran Emine ataerkil yapıya karşı dururken “ne yazık ki yeniden bu tertibin devamlılığı açısından bir destek olduğunu pekâlâ bildiği heteronormativeye, farkında olarak ya da olmayarak, hizmet eden bir açık vermiş”tir (s. 161).
İncelenen romanlarda hâkim erkek sesinin karşısında bayanın ironik lisanının yer alması Çayırcıoğlu’nun dikkati çektiği öbür bir yerdir. Ona nazaran Sevgi Soysal’ın eril imgeleri ve lisan kalıplarını kullanarak yaptığı ironi ıskalanmamalıdır yoksa okur yanlışa düşebilir. Korsan Çıkmazı’nın Meli’si, amcasının oğluyla girdiği “ahlaksız kadın” konuşmasında erkeği erkekliğinde boğar. Sevim Burak ise erkeğin hâkim sesine geleneği alt eden lisanıyla karşılık verir. Onun “açık gözler” için yazmadığı cümleler, aslında politik tarafının da tezahürüdür.
Kadınca Bilmeyişlerin Sonu, müellifinin da söylediği üzere, yeni okumalara kapı aralamak için kaynak bir kitap. Bayanların sesinin duyulmadığı/bastırıldığı bir periyoda bakarak buranın bir “kuluçka dönemi” olduğunu göstermesi kıymetli.
Yeniden düşünebilmenin mümkün olduğu daha kaç metinlere.
