Stephanie Pappas
Yaklaşık 700 bin ilâ 60 bin yıl evvel, çok küçük bir ilkel insan, günümüzde Endonezya’ya bağlı olan Flores adasında geziniyordu. Yalnızca yaklaşık 106 santimetre uzunluğunda olduğu için ‘Hobbit’ lakabı yakıştırılan Homo floresiensis, küçük beyinli ve büyük ayaklı bir alet üreticisiydi ve şimdi kimse nereden evrimleştiğini bilmiyor.
Ve artık, bir antropolog, H. floresiensis’in jenerasyonunun tükenip tükenmediğini ve günümüze kadar yaşayıp yaşamadığını kimsenin sahiden de bilmediğini tez ediyor. Yayınlanan yeni bir kitapta, Alberta Üniversitesi’nden emekli bir antropolog olan Gregory Forth, Flores’te bir ‘maymun adam’ bulunduğunu aktaran haberlerin, bugün hâlâ varlığını devam ettiren ilkel insan ceddinin imajları olabileceğini ileri sürüyor.
Forth, Live Science’a verdiği demeçte, “Bu çeşidin soyunun ne vakit yok olduğunu bilmiyoruz ya da nitekim söylemeye cüret ettiğim üzere, soyunun yok olup olmadığını dahi bilmiyoruz” diyor: “Kısacası, hâlâ hayatta olma ihtimali kelam konusu.”
Söylemeye gerek bile yok lakin bu heyecan verici bir tez ve H. floresiensis’i inceleyen uzmanlar bu bahiste kuşkucu. ABD’nin Madison kentinde bulunan Wisconsin Üniversitesi’nde bir paleoantropolog olan John Hawks, “Flores, Connecticut’la tıpkı büyüklükte ve günümüzde üzerinde iki milyon insanın yaşadığı bir ada” diyor. Nüfusun ada genelinde yayıldığını kelamlarına ekliyor. Hawks, Live Science’a verdiği demeçte, “Gerçekçi bakarsak, varlığını devam ettiren bir topluluk içerisinde hayatta kalan ve ada üzerinde gözlemlenemeyen büyük bir primatın var olduğu fikri, neredeyse imkânsıza yakın” diyor.
UZUN VAKİTTİR KAYIP OLAN BİR AKRABA
Forth ise probleme farklı bakıyor. 1984’ten bu yana ada üzerinde antropolojik saha çalışmaları gerçekleştiriyor ve o periyottan beridir ormanda yaşayan küçük, tüylü ve insansı yaratıklarla ilgili mahallî kıssalar duyuyor. H. floresiensis kalıntılarının keşfedildiği 2003 yılına kadar süren araştırmasında bu kıssaları de aktardı. Live Science’a, ortadaki ilişkiyi o vakit kurduğunu söylüyor.
Forth, “Lio isimli bir bölgede, hâlâ hayatta olduğu söylenen küçük, insan gibisi yaratıkların kıssalarını duydum; beşerler nasıl göründüklerini anlatıyorlardı” diyor. “Between Ape and Human: An Anthropologist on the Trail of a Hidden Hominoid” (Maymun ve İnsan Ortasında: Bâtın Bir İnsansının İzinde Bir Antropolog) isimli yeni kitabında Forth, ne maymun ne de bir insan olan, bedeninde düz, açık renkli tüyler, hoş biçimli bir burun ve bir kuyruğu olan bir yaratığın cesedine rastladığını söyleyen bir adamla yaptığı röportajı aktarıyor. Forth, yıllar içerisinde H. floresiensis tanımına uyan yaratıkları gören 30 şahitle görüşmüş.
Elbette, Kanada’daki Simon Fraser Üniversitesi’nde evrimsel antropolog olan Mark Collard, Kuzeybatı Pasifik ve Britanya Kolombiyası’nda anlatılan Sasquatch [‘Koca Ayak’] üzere dünyada gezinen gizemli yaratıklarla ilgili birçok şahit tabiri olduğunu söylüyor. Collard Live Science’a verdiği demeçte, insanların kıssalar anlatmakta ve bunlara inanmakta usta olduklarını ve bu öykülerin kolay kolay insanların inançlarının merkezine oturabileceğini söz ediyor. Forth, Flores’te görülen bu “maymun adamlarla” ilgili kıssaların Kuzeybatı Pasifik’teki Koca Ayak’ınkinden farklı olduğunu savunuyor; çünkü Kuzey Amerika’da hiç insan harici maymunlar yaşamadı. Buna rağmen, Flores adasında H. floresiensis’in kesin olarak var olduğunu söylüyor.
Peki ne vakitten beridir buradalar? H. floresiensis kemikleri birinci sefer 2003 yılında Flores’teki Liang Bua Mağarası’nda ortaya çıkarıldı. Smithsonian Ulusal Tabiat Tarihi Müzesi’nden çeşitleri inceleyen bir zooarkeolog olan Elizabeth Veatch, mağarayı kullanan hobbitlere ilişkin en erken ispatların 50 bin yıl öncesine dayandığını söylüyor. Veatch, Live Science’a verdiği demeçte, günümüzden 47 bin yıl öncesine dek Flores’te çağdaş insan kalıntılarının görünmediğini ve bu iki tıbbın Liang Bua Mağarası’nda karşılaştığına ait hiçbir ispat bulunmadığını tabir ediyor. Aslında, H. floresiensis’in, bu yerleşim alanını 60 bin yıl öncesinden sonra pek kullanmadığını kelamlarına ekliyor. Veatch, “Faunal ispatlara dayanarak, günümüzden yaklaşık 60 bin yıl evvel yaşanan, Liang Bua etrafındaki görüntüyü değiştiren ve Homo floresiensis’in daha uygun habitatlarda yiyecek aramak maksadıyla adanın başka yerlerine göç etmesine yol açan çevresel bir değişimin yaşanmış olması olası görünüyor” diyor.
Arkeologlar, 2014 yılında, Flores adasındaki Mata Menge’de, yaklaşık 700 bin yıl öncesine dayanan bir hominin fosilinin alt çenesi ve dişlerinin keşfedildiği diğer bir yerleşim alanını ortaya çıkardılar. Bu kemiklerin çok daha eski bir H. floresiensis topluluğundan kaldığı düşünülüyor. Bölgede taş aletler de bulundu. Bu bulgular H. floresiensis’in Flores adasında uzun bir geçmişe sahip olduğunu gösteriyor (bu cins, diğer hiçbir adada bulunamadı). Buna rağmen, antropologlar ve arkeologlar, hobbitin çağdaş beşerlerle birlikte yaşadığına dair hiçbir delile rastlamadılar.
Thompson, bir mühlet için burada yaşamış olmalarının mümkün göründüğünü söylüyor. Şayet durum böyleyse, tahminen de Flores’in Lio bölgesinde anlatılan kıssalar çok derin bir kültürel anıdır. Avustralya’da, yerli halkın ürkütücü bir meteor çarpması da dahil olmak üzere, açık biçimde binlerce yıl evvel yaşanan gerçek olaylara karşılık gelen kıssaları var. Thompson, Flores’te de bunun üzere bir şeyin kelam konusu olabileceğini tabir ediyor. Live Science’a verdiği demeçte, “Karşı karşıya olabileceğimiz şey, [H. floresiensis’in] varlığının mitolojide nitekim de uzun mühlet boyunca potansiyel olarak devam ettiği bir durum” diyor.
Bununla birlikte, Thompson da, Flores’te yaşayan yaklaşık 1 metrelik bir primatın bugüne dek büyük oranda göze batmadan varlığını sürdürebileceğinden kuşkulu: “Bilim alanında soyunun tükendiğini düşündüğümüz cinsler birden ortaya çıkıyor, bu oluyor” diyor: “Fakat bunlar küçük şeyler. O kadar da göze çarpacak şeyler değiller.”
Collard bunu kabul ediyor ve “Yalnızca kelamlı tarih konusunda çok dikkatli olmamız gerektiğini düşünüyorum” diyor: “Bence bir pahası var lakin yeniden de kuşkucu yaklaşmak gerek.”
ESRARENGİZ ATA
Bu durum, H. floresiensis’in bir gizem taşımadığı manasına gelmiyor. Primattan kalan kemikleri ve aletleri içeren iki hafriyat alanı birbirinden yüzbinlerce yıl öncesine dayanıyor ve ortalarında büyük bir tarihi boşluk mevcut. Hawks, araştırmacıların, ‘hobbitlerin’ ince ve keskin taş katmanlarını bitki ya da et kesmek yahut diğer tahta aletler üretmek emeliyle kullanılabilen bıçak gibisi aletler yapmak doğrultusunda kullandığını bildiklerini tabir ediyor. H. floresiensis’in ateş kullanıp kullanmadığı ya da büyük bir hayvanı avlayıp avlamadığı hâlâ bilinmiyor.
Belki de H. floresiensis hakkındaki en büyük soru, cinslerinin kaynağı. Anatomik bağlamda, “hobbitin”, Homo erectus ve Homo sapiens üzere öbür Homo [insansı] türlerininkilere çok benzeyen dişleri var. H. floresiensis’in yaklaşık 700 bin ilâ 800 bin yıl evvel Endonezya’da görülen varlığı, H. sapiens’in buraya gelişinden büyük bir farkla daha eskiye dayanıyor. Bununla birlikte, H. erectus, günümüzden 1.8 milyon yıl evvel Afrika’dan ayrıldı ve fosil kayıtlarında, H. floresiensis’ten daha evvel bugün Java ismini verdiğimiz adada ortaya çıktı. Bu durum, hobbitin H. erectus soyundan gelme ve tahminen de ‘ada cüceliği’ ismi verilen bir olguyu, ada hayatının bir sonucu olarak küçük bir vücut yapısı geliştirme ihtimalini artırır.
Yine de bu hipoteze dair kimi sıkıntılar kelam konusu. Birinci olarak, Thompson, Live Science’a verdiği demeçte, H. erectus’un Güneydoğu Asya’da bulunan öbür adalarda yaklaşık 115 bin yıl öncesine dek her zamanki vücut büyüklüğüyle hayatını sürdürdüğünü ve ada cüceliğinin sadece Flores’te görülürken yüzbinlerce yıl boyunca diğer hiçbir yerde ortaya çıkmasının garip olduğunu söylüyor. Bunun yanı sıra, H. floresiensis’in omuzlar ve bilekler üzere Homo kuzenlerine daha az ve Australopithecus üzere daha evvelki insan atalarına daha çok benzeyen pek çok anatomik özelliği mevcut. Hawks, “Anatomi bunu açıklığa kavuşturamıyor” diyor.
Collard, anatomik delillerin, H. floresiensis’in H. erectus’tan daha evvel Afrika’dan ayrılan bir insan ceddinin soyundan gelebileceğini düşündürdüğünü tabir ediyor. Şayet böyleyse, bilim insanları şu ana dek o cetlerin kimler olabileceği ya da kıtadan ne vakit ayrıldıklarına dair arkeolojik bir delile ulaşamadılar.
Bu seyahatin öyküsü ne olursa olsun, inanılmaz olmalıydı. Ufak tefek H. floresiensis yahut onların ataları o denli ya da bu türlü kıtaları ve çalkantılı açık denizleri aşarak Flores adasına ulaştılar. (Collard, deniz düzeyinin yüz binlerce yıl boyunca yükselip düşmesine rağmen, o bölgede ebediyen açık sular olduğunu söz ediyor.) 2019 yılında Filipinler’in Luzon adasında keşfedilen Homo luzonensis üzere öteki ilkel homininlere dair ispatlar, insanların cetlerinin antropologların ve arkeologların olası olduğunu düşündüğü şeylerden çok daha fazlasını yaptığını gözler önüne seriyor. Collard, “Kazara bir sürüklenme durumu muydu? Yoksa kasıtlı bir seyahat muydu?” diye soruyor: “Pek mümkün görünmese de tekne kullanma marifetleri var mıydı?”
BİRBİRİNE KARIŞAN TOPLULUKLAR MI?
İnsanların kökenlerini araştıran bilim insanlarının artık öğrendiği şey, Homo çeşidi ilkel topluluklar ortasında gerçekleşen etkileşimlerin harikulâde seviyede karmaşık olduğu. Günümüzde, Homo sapiens ve Neandertallerin iç içe geçtiği ve Neandertal DNA’sının çağdaş insanlarda varlığını sürdürdüğü, yaygın bir bilgi. Okyanusya ve Doğu Asya’da yaşayan beşerler, hakkında pek az şey bildiğimiz bir öteki insan atası olan Denisova topluluklarıyla da birbirine karışmıştı. Dikkat alımlı biçimde, Hawks, Denisova genlerinin varlığını doğu Endonezya’da yaşayan topluluklarda devam ettirdiğini ve bu insansı akrabaların da bu adalarda yaşadığını düşündürdüğünü lisana getiriyor. Bununla birlikte, şu ana dek doğu Endonezya’da yaşayan Denisovalılara ait hiçbir fosil kaydına ulaşılamadı. Kayıtlarda bulunan en eski mağara sanatı örneği de 45 bin 500 yıl evvel Sulawesi adasında kırmızıya boyanan bir domuz biçiminde Endonezya’da keşfedildi. Bu eser Homo sapiens eliyle yapılmış olabilir.
İnsanların ve H. floresiensis’in birbirine karıştığına ait hiçbir kanıt mevcut değil. Bilim insanları, çağdaş Endonezya gen haritasında, bu küçük homininle ilişkilendirilebilecek bilinmeyen bir yine rastlamadılar. Hawks, bulunan fosillerin zamanlamasının, hobbitin, çağdaş beşerler ortaya çıkıp onu isteyerek ya da istemeyerek yok edene kadar Flores adasında memnun bir biçimde yaşayabileceğini düşündürdüğünü lisana getiriyor. “Modern insanların, bu cinsin soyunun tükenmesinden sorumlu olması akla yatkın görünüyor” diyor.
Yahut, tahminen de iki Homo tipinin birbiriyle iç içe geçtiğini ispatlayacak yeni H. floresiensis fosilleri bulunmayı bekliyordur. Hawks, son on yılın, Endonezya arkeolojisi ve mahallî bilim insanları ile dünyanın geri kalanı ortasında kurulan memleketler arası işbirlikleri açısından altın bir çağ olduğunu lisana getiriyor. Daha fazla keşfin yapılacağıysa neredeyse kesin görünüyor.
Yazının yepyenisi Live Science sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
