Merkezi Almanya’nın başşehri Berlin’deki Bertelsmann Vakfı’nın yeni raporunda Türkiye, son 10 yılda demokrasi ve hukuk devletinin en çok gerilediği ülke oldu. Gelişen piyasa ekonomileri ve gelişmekte olan ülkeler kümesindeki 137 ülkeyi mercek altına alan Bertelsmann Vakfı’nın 2022 yılı Dönüşüm Endeksi (BTI) raporu, Türkiye ile ilgili dikkat cazibeli sonuçlar ortaya koydu.
DW Türkçe’nin Kıymet Akal’ın aktardığı raporda Türkiye, hukuk devleti, demokratik kurumların istikrarı ve devletin temel fonksiyonunu yerine getirme kapasitesi bakımından 137 ülke ortasında 74’üncü sırada yer aldı. Son 10 yılda toplam -2,85 puanlık kayıpla Türkiye, mercek altına alınan tüm ülkeler ortasında siyasi alanda en büyük gerilemenin yaşandığı ülke oldu.
‘TÜRKİYE İÇİN ÜÇ TEMEL SORUN VAR’
BTI raporuna nazaran, 2023 yılında cumhuriyetin kuruluşunun 100’üncü yıldönümünü kutlamaya hazırlanan Türkiye üç temel meseleyle karşı karşıya. Raporda bu problemler “Otoriterleşmenin konsolidasyonu, ekonomik kırılganlık ve artan oranda ihtilafların hakim olduğu bir dış politika” olarak sıralandı.
‘OTORİTER EĞİLİMLER KONSOLİDE OLDU’
Türkiye’nin 2011 yılına kadar “İslam ve demokrasinin bağdaşabilirliğine örnek gösterilerek alkışlandığına” dikkat çekilen raporda, bilhassa 2013 yılından itibaren Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın sergilemeye başladığı “ataerkil ve siyasal İslamcı liderlik tarzının” hakim hale gelmeye başladığı belirtiliyor. 2016 yılındaki darbe teşebbüsünün cumhurbaşkanlığı sistemine geçişi legalleştirmek için kullanıldığı, bu dönüşümün güçler ayrılığını baltaladığı ve siyasi katılımcılığının da önemli ölçüde kısıtlanmasına yol açtığı vurgulanıyor.
Raporda, “‘Yeni Türkiye’de, ‘güçlü bir yürütme sistemi’ kisvesi altında, otoriter eğilimler konsolide olmuştur” tespiti yer alıyor ve 2016 yılındaki darbe teşebbüsünün akabinde ordunun sivil kontrol altına alındığı kaydedilirken “2018’de Türkiye’nin parlamenter demokrasiden cumhurbaşkanlığı sistemine geçişi, ülkenin otoriterleşmesini hızlandırdı. Münasebetiyle yürütme en büyük antidemokratik aktör. Türkiye’de kalan birkaç liberal demokratik, reformcu aktör, demokratik yollardan seçilen cumhurbaşkanının izlediği otoriterleştirme atılımlarını bilakis çevirebilecek kâfi güce sahip değil” değerlendirmesine yer veriliyor.
‘MİLLİYETÇİLİK YÜKSELDİ’
Türkiye’de milliyetçiliğin yükselişte olduğu, fakat milliyetçi telaffuzların yalnızca AK Parti ve koalisyon ortağı olan MHP tarafından değil, muhalefet partileri tarafından da kullanıldığı belirtilen raporda, “Kutuplaşma sürat kesmeden devam etti” deniliyor.
“Erdoğan, ülkeyi kutuplaştırmak için popülist milliyetçiliği kullandı” denilen raporda, Türkiye’de kimlik siyasetlerinin kutuplaştırma hedefiyle araçsallaştırıldığı, cumhurbaşkanının telaffuzlarıyla başta Kürtler olmak üzere seküler reformcu kısımları amaç aldığı belirtiliyor.
‘OTORİTER SİYASAL İSLAMCI ANLAYIŞ’
Raporda, iktidarın siyasal İslamcı gündemi eleştirilerek “Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın otoriter İslamcılığı, devletin düşmanı ilan edilen Gülen hareketi takipçilerini ve Kürt azınlığını amaç almaktadır” tabirleri yer alıyor. 15 Temmuz 2016’daki darbe teşebbüsünü izleyen süreçte AK Parti hükümetinin öncelikli güvenlik gayesinin “Gülen hareketini devlet yapılarından, bilhassa ordu ve istihbarat servisinden temizlemek” olduğu vurgulanırken devamla “Çoğunluğu Avrupa ve ABD’ye kaçan Gülen hareketinin yöneticileri, buradan ideolojileri doğrultusunda, Türk hükümeti aleyhindeki hasmane faaliyetlerine devam ediyorlar” görüşü lisana getiriliyor.
‘DİYANET, SİYASAL İSLAM’IN TOPLUM MÜHENDİSLİĞİNİN ARACI HALİNE GELDİ’
Raporda ayrıyeten Ayasofya’nın mescide dönüştürülmesi ve Diyanet İşleri Başkanlığı’nın siyasette artan tartısına da dikkat çekiliyor. Erdoğan’ın siyasetleriyle Türkiye’de daha İslami bir hayat biçimini teşvik ettiği belirtiliyor, toplumsal ömrün siyasal İslamcıların amaçları doğrultusunda dönüştürülmeye çalışıldığı kaydediliyor.
Diyanet İşleri Başkanlığı’nın kamusal hayatın her alanında tesirini artırdığına işaret edilen BTI raporunda, “Diyanet, cumhurbaşkanının homojen İslami bir toplum inşa etme gayesi ile uyumlu bir halde, hükümetin kültürel mühendisliğinin bir aracı haline gelmiştir” sözleri yer alıyor.
Diyanet’in resmi olarak karar alma sistemlerinde yer almamakla birlikte cumhurbaşkanı ve hükümet tarafından alınan kararlara “meşruiyet kazandıran dini otorite” üzere hareket ettiği de yapılan tespitler ortasında bulunuyor.
‘KAMU İDARESİNDE GERİLEME, YÜRÜTMENİN ARTAN BASKISI’
BTI 2020 Türkiye raporunda, ayrıyeten demokratik kurumların işleyişinde yaşanan gerilemeye de dikkat çekiliyor. “Cumhurbaşkanının ölçüsüz kontrolü, yandaşlık, siyasallaşma, liyakata dayanmayan idare biçimi, hesap verilebilirliğin yok edilmesi sonucunda kamu idaresinin verimliliği ve kalitesinin gerilediğine” işaret edilen raporda, “Kamu harcamalarında şeffaflığın olmayışı ve artık direkt cumhurbaşkanına bağlı olan Merkez Bankası başta olmak üzere düzenleyici kurallarının bağımsız olmayışı, en temel telaşların nedenlerini oluşturmaktadır” görüşü aktarılıyor.
Siyasi katılımcılık, basın özgürlüğü, hukukun üstünlüğü alanlarında yaşanan gerilemeye dikkat çekilen raporda, “Meclis ve kamu idaresi dahil, tüm demokratik kurumlar artan oranda yürütme tarafından denetleniyor” müşahedesinin de altı çiziliyor.
‘ÖNGÖRÜLEMEYEN VE GÜVENİLMEZ PARTNER’
İç siyasetteki gelişmelerin Türkiye’nin dış siyasetini da etkilediğine vurgu yapılan BTI raporunda, Suriye ve Libya’daki tek taraflı askeri operasyonları ile Doğu Akdeniz’deki sondaj faaliyetlerinin Türkiye’nin NATO ve Avrupa Birliği’ndeki (AB) müttefikleriyle bağlantılarındaki tansiyonu tırmandırdığı kaydediliyor.
Türkiye’nin milletlerarası sıkıntıların tahlilinde diplomasi yerine güç kullanmaya yöneldiği, memleketler arası alakalarda “öngörülemeyen ve güvenilmez bir partner” pozisyonunda bulunduğu kayda geçiriliyor. Ayrıyeten “Cumhurbaşkanlığı sarayının dış siyaset karar alma süreçlerini monopolü altına alması sebebiyle dış siyasette kurumsallık azaldı. Bu yalnızca iç ve dış siyaset ortasındaki sonların kaybolmasına değil, tıpkı vakitte Türk dış siyasetini tutarsız ve istikrarsız hale de getirdi” görüşü aktarılıyor.
YAYGIN YAPISAL SORUN: YOLSUZLUK
Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçiş ve yargı bağımsızlığındaki gerilemenin “Türkiye’de işleyen hür pazar iktisadını gölgelediği” vurgulanırken yolsuzluk da “yaygın bir yapısal sorun” olarak nitelendiriliyor. Bağımsız ve önleyici nitelikte bir yolsuzlukla uğraş kurumunun olmaması “en temel sıkıntılardan biri” olarak bedellendiriliyor, Türkiye’nin yolsuzlukla uğraş için hedeflenen ıslahatların büyük bir kısmını hayata geçirmediği vurgulanıyor.
Kamu yönetiminin cumhurbaşkanının elinde merkezileştiği, şeffaflığın azaldığı, kontrol sistemlerinin da işlemez halde olduğu belirtilen raporda, “Tüm bunlar sistemi yolsuzluğa daha elverişli hale getirdi” deniliyor.
EKONOMİ GİDEREK KÖTÜLEŞİYOR
Ekonomideki gerilemenin de mercek altına alındığı raporda, “Korona virüsü salgını, Türkiye ekonomisindeki yapısal problemler ve dengesizlikleri kötüleştirdi” değerlendirmesinin altı çiziliyor.
“Hukuk devletinin erozyonu ve iktisat idaresinin bağımsızlığının olmayışı, Türkiye iktisadını olumsuz etkilemeye devam ediyor” denilien raporda şu tabirler de yer alıyor: “Eş vakitli olarak, Türkiye’nin Batı ile tansiyonlu alakaları, bir dizi bölgesel ihtilafa taraf olması, kurumların siyasallaşması, yaklaşık dört milyon mültecinin akını ve Covid-19 salgını Türkiye’nin iktisadını olumsuz etkiledi.”
100’ÜNCÜ YILDÖNÜMÜ İÇİN TEMENNİLER LİSTESİ
1 Şubat 2019 ile 31 Ocak 2021 ortasındaki periyodunun mercek altına alındığı 51 sayfalık rapor, Türkiye Cumhuriyeti’nin 2023 yılındaki 100’üncü yıldönümü için “temenniler listesi” ile bitiyor. Demokratik, çoğulcu kültürün gelişimi için siyasetler geliştirilmesi önerilen bu kısımda, siyasi tutukluların özgür bırakılmasının Türkiye’deki olağanlaşma için çok kıymetli olduğu vurgulanıyor. Hür seçimler, bağımsız yargı, özgür medya ve güçlü bir sivil toplum beklentisinin altı çizilirken HDP’ye yürütülen baskıların kaldırılması gerektiği, “Kürt vatandaşları ile örgütlenmelerini marjinalleştirmeye son verilmeli” sözleriyle kayda geçiriliyor.
Ekonomide yapısal ve kurumsal ıslahatlara gidilmesi gerektiği söz ediliyor, düzenleyici şuraların bağımsızlıklarının garanti altına alınmasının kıymetine vurgu yapılıyor. “Kapsamlı kamu yönetimi reformu” daveti yapılan raporda, liyakata ve şeffaflığa yönelinmesi, kamu harcamalarının denetlenmesi isteniyor.
Türkiye’nin jeostratejik pozisyonu, büyüklüğü üzere nedenlerden dolayı bölgesinde kıymetli bir rol oynamaya, daha bağımsız bir dış siyaset izlemeye devam etmesinin beklendiğine işaret edilmekle birlikte “NATO ve AB üzere milletlerarası platformlar Türkiye’nin demokratik ve çok taraflı insiyatiflerde yer almasını sağlamak için kullanılmalı” deniliyor.
RAPOR İKİ YILDA BİR YAYIMLANIYOR
Bertelsmann Vakfı’nın Dönüşüm Endeksi raporu, 2004 yılından bu yana her iki yılda bir yayımlanıyor. 2020 yılında yayımlanan raporda Türkiye birinci kere “otokrasi” olarak sınıflandırılmıştı. Rapor, vakfın 120 ülkede 250’yi aşkın uzmanın yer aldığı bir milletlerarası ağın sağladığı tahlillerden yola çıkılarak hazırlanıyor. Raporda yayımlanan bilgiler, Almanya ve ABD’nin kalkınma ajansları, Dünya Bankası ve Şeffaflık Ajansı tarafından da dikkate alınıyor. (DW Türkçe)
