Japonya, 1800’lerde büyük değişimlerin arifesindeydi; ıslahatlar yapılıyor ve Batılılaşma atakları nedeniyle gelenekler ve modernizm ortasında kaldığını düşünen halkın kıymetli bir kısmı bocalıyordu. Ogai Mori, 1800’lerin ikinci yarısında Avrupa’da tahsil görmüş bir tabip ve muharrir olarak ülkesindeki Batılılaşma hareketi ve gelenekler ortasındaki münasebetine baş yoruyordu.
Mori, Batı’da karşılaştığı edebiyat ile Japonya’daki edebî kültürü bir ortaya getirerek üslubunu yaratmıştı. Böylelikle bir bütün olarak ele aldığı Japon toplumunun ve kültürünün yanı sıra onu oluşturan bireylerin ruh hâlini, satır ortalarına tenkitlerini de katarak Batı kültürüyle karşılaştırdığı metinler kaleme almıştı. Otuz küsur yıl boyunca yazdığı kitaplarda, karşılaştığı ve şahit olduğu çabucak her sorunu işleyen Mori, tıp tahsilinden izleri metinlerine yansıtan bir “âlim”di.
Öğrendiği Avrupa lisanlarından okuduklarını Japonya kültürüyle bir ortaya getiren, tarihe ve biyografilere de meraklı bir muharrir olan Mori, samuraylık geleneğinin bir evladıydı. Avrupa’da yüksek tahsil gören ve 1888’de ülkesine dönen Mori’ye dair Japonya edebiyatı tarihi uzmanı Suiçi Kato’nun şu belirlemesi değerli: “Ogai’ın Avrupa’da geçirdiği dört yıl, onun hem bürokratlığı hem bilimsel kişiliği hem de edebiyatı ve aşkları üzerinde hayatının sonuna kadar büyük bir rol oynamıştır.”
Mori, gerek çevirileriyle gerek yazılarıyla 1800’lerin sonunda ülkesinde yeni kapılar açarken Kato’nun sözüyle “konu zenginliği bakımından çağdaş Japonya edebiyatını en üst seviyeye çıkaran yazar” olarak anılıyor. Bunun yanında, kaleme aldığı şiirlerle pek çok şaire ilham verirken düzyazıdaki üslubuyla, tarihî romanlarıyla ve yazdığı biyografilerle dikkat çekiyor. Uzun lafın kısası, hem kurgu hem de kurgu-dışı yapıtlarıyla vaktinin bir şahidi olarak bilinirken çağdaşlarını ve kendisinden sonraki muharrirleri etkiliyor.
Mori’nin bu etkiyi yaratan metinlerinden biri, Japonya’da yaşanan toplumsal ve kültürel değişimlerin bireylerin hayatına nüfuz etmeye başladığı Meici Dönemi’nin sonunda Tokyo’da geçen ‘Yaban Kazı’.
HAYALLER VE GERÇEKLER
Romanda iki ana karakter çıkıyor karşımıza: Birincisi, yaşı ilerlemiş ve pek de varlıklı olmayan babasını ömrünün son periyotlarında keyifli etmek için varlıklı bir tüccarla bağ yaşamayı kabul edip onun metresine dönüşen O-Tama. Başka karakter ise tanıştığı O-Tama’ya âşık olan Okada.
Romanın anlatıcısı, üniversite periyodundan arkadaşı Okada’yı tanım ederken “erkek güzeli”, “karakterli ve istikrarlı yaşayan insan” diyor. Çabucak herkesin ilgisini çeken bu adam, birebir vakitte örnek alınan bir kişi. Özcesi etrafındakilerin onun üzere olmak istediği bir genç.
Yaban Hafriyat, Ogai Mori, Tercüman: Alper Kaan Bilir, 144 syf., İthaki Yayınları, 2021. Okada, iniş çıkışları fazla olmayan biri. Yürüyüş yaptığı güzergâh bile muhakkak. İşte Tokyo’daki o yürüyüşlerinden birinde, gözünün takıldığı pencerede yüreğini titrettiğini hissettiği bayanla karşılaşıyor. Asıl kıssa de bu türlü başlıyor. Babasının ve kendisinin çektiği yoksulluğu hatırlayıp kendisini metres yapmak isteyen tüccarın teklifini kabul eden O-Tama’dan diğeri değil penceredeki.
Hikâyenin anlatıcısı, bu müsabakanın öncesini ve gerisini, âdeta O-Tama ve Okada’yla her an berabermiş üzere ve biraz da masal havasında aktarıyor. Satır ortalarına 1800’lerin sonu, 1900’lerin başındaki Japonya’dan görüntüleri ve insan bağlarını de katıyor. Örneğin, o yıllarda kadın-erkek yakınlaşmalarının, öncesine nazaran nasıl farklılaştığını; hisler yerine gereksinimlerin ve dürtülerin ön plana geçtiğini koyuyor ortaya. Öte yandan, Japonya’daki Batılılaşma ve çağdaşlaşma sancılarının yanı sıra yenilik ve gelenek tansiyonu de bu anlatımın yerinde yer buluyor kendisine. O-Tama ve Okada işte bu türlü bir ortamda, tesadüfen karşılaşıyor.
Babasının uygunluğunu ve rahatını düşünerek metres olmayı kabul eden O-Tama’nın, o noktaya çok kolay ya da apansızın geldiğini söylemek sıkıntı. Anlatıcı, genç kızın üzerindeki baskıyı ve babasının tedirginliğini tüm detaylarıyla veriyor okura. O-Tama’ya konut tutan “beyi”nin içten pazarlıklı hâli ve gayeye ulaşma kademesindeki yapmacıklığı ise bu baskıyı ve tedirginliği perçinliyor. “Günün birinde saadet beni bulursa babama şöyle yardım edeceğim” diye düşünen O-Tama’nın içinde bulunduğu durumu “Başına gelenlere razı olmak, bu genç bayanın en sık deneyim ettiği zihinsel durumdu, ruhunun o kanalı, sık sık yağlanan bir makine üzere pürüzsüz çalışıyordu” halinde tabir ediyor anlatıcı.
BAĞIMSIZLIĞA YANLIŞSIZ BİRİNCİ ADIM
Babasını düşünerek biraz da gönülsüzce adım attığı yeni hayat ve tercihleri nedeniyle toplumdan dışlandığını hissediyor O-Tama. Dahası, metresi olduğu adamın eşi değil, “eşi gibi” göründüğünün de farkında. Velhasıl çelişkiler ve tansiyonlar yumağı resmeden Mori, O-Tama’nın zihninin derinliklerine ittiği okuru yalan-gerçek ikileminin ortasına bırakırken genç bayanın içindeki fırtınayı ise şöyle resmediyor: “O-Tama, babasını keyifli etmek dışında hiçbir gaye gütmediği için ‘Asla olmaz!’ diye kesin bir lisanla reddeden babasını ikna etmiş, bir metres olmuştu. Lakin beyefendim dediği adam bir tefeci çıkınca dünyası kararmıştı. Kalbindeki ıstırabı tek başına defedemediği için hislerini babasıyla paylaşmak istemiş, bir arada dertleşiriz diye düşünmüştü. Ancak gölet kıyısındaki babasını ziyarete gidip onun huzurlu yaşantısına şahit olunca lisanı varıp da bir şey diyememişti. Konuşmak, ihtiyarın içki çanağına bir damla zehir dökmek üzere olacaktı. O-Tama, ‘Pekâlâ! Acı çeksem de acımı kalbime gömeceğim’ diye karar vermişti ve bu kararla birlikte, o vakte dek diğerlerine bel bağlamaktan öteki bir şey bilmeyen genç bayan, birinci sefer bağımsızlığın nasıl bir his olduğunu hissetmişti.”
O-Tama, kalbinin “beyi”nden uzaklaştığını düşündüğü devirde karşılaşıyor Okada’yla. Penceresinin önünden geçip giden sıradan bir öğrenciyken Okada’nın verdiği selam O-Tama’yı heyecanlandırıyor.
Dışarıdan bakıldığında her şeyi tam üzere görünen O-Tama’nın ömründe kendisinin pek seçemediği, hissetse de ismini koyamadığı eksiklikler var. Okada’yla birinci müsabakasını heyecanlı hâle getiren de bu ve konuşma, içini dökme gereksinimlerine karşılık veren o genç öğrenci, O-Tama için “derhal almayı arzuladığı bir şeye dönüşüyor.”
Romanın geçtiği periyotta Japonya’da yaşanan süratli değişimlere benzeri formda ikili ortasındaki irtibat ve bağ de hızla gelişirken O-Tama’nın zihninde kuşkular uyandığını lakin yüreğinin diğer şeyler söylediğini aktarıyor anlatıcı: “O-Tama güçlü bir bayandı. Suezo’yla tanışmasından beri geçen kısa vakitte, resmî olarak herkesçe dışlanan lakin saklıdan zımniye de kıskanılan bir metres olmanın acısını öğrenmiş, bu sayede toplumla alay eden bir mizaç geliştirmişti. Lakin özünde güzel bir insandı ve şimdi yüreği katılaşmamıştı, bir yurt talebesi olan Okada’ya yaklaşmaktan korkuyordu.”
O-Tama ve Okada’nın bağlantısı ve münasebeti, 1800’lerin sonunda Japonya’daki gelenek-modernlik tansiyonuna benziyor. O-Tama, yüzü geleceğe dönük ancak geleneklerin kendisini frenlediği, Okada ise çağdaşlığı temsil eden bir karakter olarak çıkıyor karşımıza.
Mori, romana kattığı bu metaforlar haricinde, O-Tama ve Okada’nın “kaderini” belirleyen tanışma ve tam manasıyla bir ortaya gelememe kıssasıyla çıkıyor karşımıza. İmkânsız değil tahminen ancak eksik bir aşk öyküsü bu. Mori, kişilik çözümlemelerinin değerli bir yer kapladığı ‘Yaban Kazı’nda, iki ana karakterin penceresinden bakarak kaleme aldığı satırlarla Japonya edebiyatında değerli bir noktada konumlanıyor.
