Lauren Fuge
Avustralyalı araştırmacılar, Himalayalar kadar uzun ve üstün kıtalar kadar geniş olan üstün dağların, hayatın evrim sürecinde yer alan iki kritik anda meydana geldiğine ait delillere ulaştılar. Avustralya Ulusal Üniversitesi’nden (ANU) doktora adayı olan Ziyi Zhu, “Günümüzde bu iki harika dağın bir gibisi yok. Sadece yükseklik açısından değil; 2 bin 400 km uzunluğundaki Himalayalar’ın üç ya da dört kat daha uzununu hayal edebilirseniz, ölçek hakkında bir fikir edinebilirsiniz” diyor.
Zhu, kendisinin ve meslektaşlarının bu devasa dağların ne vakit ortaya çıktığını anlamak emeliyle zirkon kullandığı ve Earth and Planetary Science Letters isimli mecmuada yayınlanan araştırmanın başyazarı. Ulaştıkları bulgular, üstün kıta döngüsüne dair sahip oluğumuz bilgilerle, yani gezegenin en temel nabzının kıtaların muhteşem kıtalara dönüşmesi ve daha sonra modüllere ayrılması olduğu fikriyle uyumlu görünüyor. Bu döngü 700 ilâ 800 milyon yıldan beridir işlemeye devam ediyor üzere görünüyor ve bu üstün dağlar üzerinde yapılan tarihlemeler, kıtaların üstün kıtalar halinde bir ortaya geldiği tarihlerle birebir çizgide.
YAKLAŞIK İKİ MİLYAR YILDIR BESLİYORLAR
O devirde ortaya çıkan harika kıtadan sonra oluşan ve ‘Nuna Üstün Dağı’ diye isimlendirilen birinci örneğin geçmişi, günümüzden 2 ilâ 1.8 milyar yıl öncesine kadar uzanıyor.
Zhu, “Sonraki devirde bitki ve hayvanlara dönüşen organizmalar olan ökaryotların beklenen ortaya çıkış tarihiyle de çakışıyor” diyor: “Transgondwanan Muhteşem Dağı ismiyle bilinen ikincisi, 575 milyon yıl evvel birinci büyük hayvanların ortaya çıkışı ve bunun 45 milyon yıl sonrasında, hayvan kümelerinin büyük kısmının fosil kayıtlarında görünmeye başladığı ‘Kambriyen patlamasıyla’ örtüşüyor.”
Yine ANU’dan olan araştırma ortak müellifi Profesör Jochen Brocks’a nazaran, ilgi cazibeli olan konu, vakit içinde dağların ortaya çıkışına ait bütün kayıtların ortada olması. Bunlar, iki büyük doruğa işaret ediyor: Biri hayvanların ortaya çıkışıyla, başkasıysa karmaşık yapıdaki büyük hücrelerin ortaya çıkışıyla irtibatlı.
Bu araştırma, dağların, Dünya’da var olan hayatın yükselişinde büyük ehemmiyet taşıyan bir rol oynadığına ait çoğalan delillere bir ek niteliğinde; bu fikir, birinci olarak Earth and Planetary Science Letters mecmuasında 2006 yılında yayınlanan bir makalede ortaya atıldı.
DAĞLAR EVRİMİ NASIL ETKİLEDİ?
Her şey erozyonda bitiyor. Dağlar yeryüzünün derinliklerinden yüzeye yanlışsız yükselirken, elementleri de beraberlerinde taşırlar. Sonrasında, binlerce yıl boyunca yağmur, rüzgar ve buzullar tepeleri aşındırırken demir ve fosfor üzere birtakım elementler hür kalır ve ırmaklardan okyanuslara yanlışsız akar. Bu süreç, iklim ve karbon döngüsü üzere sistemlerin sürmesine yardımcı olur ve ömrün gelişimi açısından hayati değere sahip besin tahlilleri sağlar.
Gezegen tarihinde, ömrün, uzun bir müddet boyunca gelişim için muhtaçlık duyduğu besinler bol olmadığından “geriye çekildiği” düşünülüyor. Örneğin, ökaryotlar, Dünya’da yaklaşık 1,7 milyar yıl evvel ortaya çıktı; bununla birlikte, yaklaşık 800 milyon yıl öncesine dek hâkim hale gelemedi. Bu vakit dilimi “Sıkıcı Milyar” diye bilinir; çünkü evrim sürecinde neredeyse hiçbir ilerleme yaşanmamıştır.
ANU’dan araştırma ortak müellifi Profesör Ian Campbell, “Evrimde görülen bu yavaşlama, o periyotta muhteşem dağların yokluğuna ve okyanuslara akan besin tedarikinin azalmasına bağlanıyor” diye izah ediyor. Bu fikir, bu duraklamanın sebebinin dağ oluşumlarının var olmaması olduğunu ileri süren daha eski araştırmalarla da destekleniyor. Akabinde, levha tektoniği plakaları harika kıtalar halinde parçaladığında ve büyük dağ zincirlerini yüzeyin üstüne ittiğinde, gerçekleşen yeni bir erozyon döngüsü ömrün ortaya çıkması için gereken temel bileşenleri sağladı. Bu besinler, atmosferde bulunan oksijen seviyesini artırmış olabilir.
Zhu, “İlkel Dünya’nın atmosferi neredeyse hiç oksijen barındırmıyordu” diyor: “Atmosferdeki oksijen seviyelerinin, ikisi harika dağlarla çakışan bir dizi adımda yükseldiği düşünülüyor. Transgondwanan Harika Dağı’nın yaşadığı erozyon ile kontaklı biçimde atmosfer oksijeninde görülen artış, Dünya tarihinde görülen en yüksek orandaydı ve hayvanların ortaya çıkışı açısından hayati değer taşıyan bir önkoşuldu.”
Campbell, “Bu araştırma bize birtakım işaretler sunuyor. Böylelikle ilkel karmaşık hayatın evrim sürecini daha düzgün anlayabiliriz” diyor.
ARAŞTIRMA NASIL YÜRÜTÜLDÜ?
Zhu ve meslektaşları, zirkonları incelediler; zira bunlar, kristalden yapılma vakit kapsüllerine benzeyen sağlam mineraller. Dikkat cazip biçimde, oluştukları ortamda bulunan birçok farklı element açısından “sünger” üzere davranıyorlar. Bu araştırmaya dahil olmayan Adelaide Üniversitesi’nden bir jeolog olan Profesör Alan Collins, “Muhteşemler” diyor: “Ender bulunan toprak elementleri, içlerinde uranyum ve her çeşitten unsur üzere çok sayıda farklı elementten çok az ölçüde barındırıyorlar.”
Şayet bu zirkonların içinde farklı yoğunluklarda elementlere rastlarsanız, size nasıl oluştuğu hakkında bir şeyler söyleyebileceğini lisana getiriyor.
Zhu ve grubu, seçkin bulunan ve ağır bir toprak elementi olan ‘lütesyum’ içeriği düşük olan zirkonları incelediler. Bir dağ silsilesinde yükselen bir yanardağın altında kalan yüksek basınçlı bir magma “çorbası” içindeyken, oluştukları ortam sebebiyle zirkonların içeriğindeki lütesyumun tükendiğini öne sürüyorlar.
Bu ortamda, lütesyum ve öteki elementler öbür elementlerle birlikte yüzüyordu. Her biri var olan elementlerin farklı yoğunluktaki modüllerini karışımına ekleyen çeşitli mineraller büyüyor olmalıydı. Araştırma, zirkonun çok fazla lütesyumu kendine bağlayan lâl taşıyla [granat] rekabet halinde büyüdüğünü sav ediyor. Lâl taşı, sırf büyük dağların yükünün altında kalanlar üzere ağır bir yüksek basınca maruz kalan ortamlarda büyük ölçülerde büyüyebilir.
Collins, “Bu, ziyadesiyle uzun ve tartışmalı bir mantık silsilesi” diyor: “Bunun üzere tükenişlere rastlamanızın daha öteki sebepleri de var fakat çok fazla bilgiye ulaştığımız bir dünyaya giriyoruz. Bu eğilimleri aramak hedefiyle bu şeyleri gereğince hassas istatistiksel yollarla hakikaten de değerlendirebilmeye başlıyoruz.”
Bu araştırmanın yürütülme formu tam olarak şöyle: Araştırma grubu kimi büyük sıçramalar yaşasa da, Collins, ulaştığı dataları oksijen ve hayatın yükselişiyle ilgili başka bilgi kümeleriyle karşılaştırarak dikkatli ve mantıklı bir biçimde ilerlediklerine inanıyor.
İDDİALARI NASIL DESTEKLENEBİLİR?
Collins’e nazaran, günümüzde var olan devasa sıra dağlara işaret eden bir dizi farklı kimyasal gösterge de mevcut; öte yandan, bu yeni bilgileri doğrulamak ve geliştirmek için birtakım yollar var. Araştırma, muhakkak bir yere bağlı olmayan bir global bilgi kümesindeki zirkon tanelerini inceledi. Bulgularını doğrulamanın yollarından biri, bu zirkonları, eski bir dağ silsilesinin belirlenen bir yerinde aramak olabilir.
Collins, şu anda 1 milyar ilâ 500 bin milyon yıl evvelki sıra dağlara bakarak bu işi gerçekleştiren bir araştırma bünyesinde çalışıyor. “Şu anda hepsi düz olsa da, geçmişte var olan gerçek sıra dağların kalıntılarına göz atıyoruz” diyor: “Şimdiyse, bu dağların altında oluşan kayaların açığa çıktığını görüyoruz ve sonra onların oluştukları ve/veya maruz kaldıkları basıncı anlamaya çalışıyoruz; bunun akabinde da ne kadar kayanın bunların üzerinde olması gerektiğini, hasebiyle o periyotta dağların ne kadar yüksek olması gerektiğini öğreneceğiz.”
Bu yolun, bunun üzere üstün dağların mevcudiyetini doğrulamak için bağımsız bir yol olabileceğini ve bu dağların Dünya yüzeyinde aslında nerede olduğunu haritalamayı mümkün hale getireceğini tabir ediyor. Collins, “Bu dağların nerede olduğunu haritalamaya başladıktan sonra, onları günümüzde kullandığımız global iklim modellerine yerleştirmeye başlayabilir ve bunu vakitte geriye hakikat yapılandırmaya çalışabilirsiniz” diyor.
Şu anda bir küme farklı araştırma grubu bu husus üzerinde çalışıyor, o periyotta Dünya’nın neye benzediğini modellemeyi deniyor ve bu sayede jeolojik süreçlerin biyoloji ve kimya üzere yüzey süreçlerini nasıl etkilediğini anlamaya çalışıyor. Bu yeni araştırma, gezegenimizin girift hikayesinde ve Dünya’daki sistemler ortasındaki münasebetleri derin vakit içinde manaya arayışında sırf diğer bir problem.
Yazının yepyenisi Cosmos Magazine sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
