Duygu Kıt
Arîn İnan Arslan Dersim’de yaşıyor ve çalışmalarına bu küçük lakin tarihi yüzyıllara değen dağ kentinde devam ediyor. “Kırıntı”, “Pera Berbangê”, “Sî û Ba” üzere kısa sinemalarıyla İran, Amerika, Çek Cumhuriyeti, İtalya, Berlin Sinema Şenliği üzere şenliklerde birçok ödül aldı. Arslan son kısa sineması “Bêder/Serçenin Birinci Adımı” ile de 9’uncu Duhok Sinema Festivali’nde Heyet Özel Ödülü’ne bedel görüldü. “Bêder” hayatın mevtle ölçülmesini anlatıyor. Nasıl öldüğümüz ve öldürüldüğümüz bizden sonra kalacak olanların hayatlarını nasıl geçireceklerinin ölçütü oldu ebediyen. Bu hakikati Antigone’den Taybet Ana’ya kadar süren bir vakit diliminde mezarsız ölülerimizle yaşamaya devam ediyoruz. Biz de buradan başlayarak Arîn İnan Arslan ile Bêder’i, sinemayı, sanatı -özelde Dersim’de sanatı-, yaşamayı ve üretmeyi söyleştik. Bêder 29 Ocak’ta Mubi Türkiye’de izleyiciye açılacak.
Yıllar evvel de birçok sinema çektiniz ve filmleriniz dünyanın farklı yerlerinde izleyiciyle buluştu, mükafatlar aldı. Sonrasında ise sinemaya uzun bir orta verdiniz. Bilinen bir direktör iken sizi merkezden uzaklaştıran ve orta vermeye iten nedenler nelerdi?
Benim de herkes üzere endişelerim var. Gerçek yerde gerçek vakitte olamamak üzere. Şayet sanatınız bir duruş beyanıysa bu bir mühlet sonra sizi ele geçirebiliyor. Durmak söylemekten daha değerli bir şeye dönüşebiliyor. Daha birinci sinemamı yaptığımda beşerler yeni bir Yılmaz Güney geliyor dediler. İnsan beşere bu berbatlığı yapar mı? Sanılıyor ki bu bir övgü ancak değil. Yılmaz Güney kaçıncı sinemasını çektiğinde Yılmaz Güney olmuştu; hatırlayan var mı? Toplumsal medya çağı bir lanet çağı bu istikametiyle. Şayet bunu övgü sayar da oradan gelecek katığa tamah ederseniz sorun yok. Kervan yolda bir formda düzülüyor. Lakin yok ben buna tamah etmem diyorsanız o vakit işiniz gerçekten sıkıntı. Bu işler önemli bir iktisatla dönüyor ve şayet biraz da harikası arıyorsanız, şimdiden söyleyeyim işiniz bitiktir. Göz önünde olmak bir sanatkarın kaynaklarını kurutacak bir lanete dönüşebilir. Zira olağan bağlantılar geliştiremezsiniz, her şey size datalı olarak gelmeye başlar. Halbuki bir sokağa, bir mahalleye, bir öteki topluluğa ilişkin olmak farklı ve kestirilemez kaynaklar sağlar. Merkezden uzaklaşmak bana bunları sağlıyor diyebilirim.
Bir nevi sanatın taşrasına düşmüşken, bir sanatçı olarak geriye dönme motivasyonunuz neydi?
Daha evvel söylemişimdir, ellerini boynuma geçiren şeylerin sinemasını yapıyorum. Lakin bu demek değil ki her şey bununla hudutlu. Sanatçı sipariş üzerine de üretir. Geçim için de. Hangisine dayanırsak dayanalım hepimiz insanız ve mecburiyetlerimiz var. Kimse sanatkara kutsal bir vazife atfederek onu açlığa mahkûm edemez. Bu köhne ve faşizan bir yaklaşımdır. Sanatkardan benim beklentim, üretim nedenlerine sadık kalması olabilir. Yani biri faşisttir diye sanatçı olamaz mı? Ya da ruhunu dünyevi şeytanların tezgâhına koyan sanatkarlar mesela, onlar sanatçı değil midirler? Elbette ki ölçüt bu değildir, olmamalıdır da. Benim en çok karşılaştığım şey satmak için yaptığı işi bize birtakım ulu sebeplerle pazarladıklarında zekâmızla geçilen dalga oluyor ve işte orada bir tıp kalpazanlık kokusu alıyorum. Ticari bir işin de pekâlâ toplumsal ve politik sorunları vardır. Yalnız kendini bağımsız sinemanın açmazlarıyla savaşmış ve oradan çıkmış üzere o mecrayı da sömüren bir yere pozisyonlandırmak, kabul etmediğim bir şey. İstanbul’da muhakkak çeteler bu el çabukluğuyla yapılan illüzyonları çok güzel biliyor ve alan kapatıyorlar. Seçkin bir etraftan geldikleri için topluma bunu yedirmek de pek sıkıntı olmuyor.
“Ellerini boynuma geçiren şeylerin sinemasını yapıyorum” diyorsunuz, burada değerliyi önemsizden nasıl ayırt ediyorsunuz, kavramsal tabana geçişiniz nasıl oluyor?
Mesela ne daha değerlidir başkasından? Ya da ne daha kıymetsiz? İnsanı istersek tekraren tıpkı hayatı yaşayan ve daima birebir yanlışları yapan bir canlı olarak düşünelim, isterse meyyit bir kurt, kurumuş bir ceviz ağacı ve dağlardan fışkıran bir suyun atomlarından meydana geldiğini düşünelim. Hayat bir formda daima öteki suretlerde devr-i daim eder. Bu birebir vakitte Alevilik inancının temellerinden de biridir. Can yok olmaz. Ceviz ağacı da, kurt da, su da bir kılıf, bir deridir; canı örter. Tüm bunların bizim sinemamızla ne ilgisi var, ya da mevzuyu seçme biçimimle? Milyonlarca yıldır kendisine barınacak yer arayan bir canlıdır insan. Mesken, yurt, yuva, aile bunlar daima inançlı bir yerde olma isteğindendir. Pekala bir konut, duvarları olmayan bir konut, mesken midir yeniden de? Meskeni yıkılanın yurdu genişler mi?
O halde Dersim’e geçelim. Dersim tarihî ve kültürel olarak esaslı bir coğrafya ve kent. Yüzümüzü nereye dönsek tarihî bir hakikatle karşılaşıyoruz. Dersim’in bu gerçekliğiyle “Bêder”i nasıl buluşturuyorsunuz?
Bence Dersim kent değil kasaba. Hem de ülkenin gündemine her daim girdiği üzere çağdaş bir kasaba da değil. Birçok manada feodal bir kasaba. Lakin hem Alevilik potasından ötürü hem diaspora bağları sebebiyle asimilasyona ve çağdaş kanıya açık ve meyilli bir yapısı var. Bu ise harikulade bağnaz ve gerici olan ülke ortalamasının içinde sabah yıldızı üzere parlamaktadır. Yalnız bizim yapmamız gereken bu parıltıyla kör olmamaktır. Zira Dersim’in çağdaşlığı da okuma oranı üzere baktığınız yere nazaran çok negatif bir özelliğe dönüşebilir. Okuma oranı okula gönderilmeyi tanımlayan ve hasebiyle ne kadar yüksek oranda asimilasyona uğradığını da gösteren bir istatistiktir. Dersim artık anlıyorum fakat konuşamıyorum kasabası bile değildir; İstanbul Türkçesiyle övünmek dışında seçeneği kalmamıştır. Yüzde sekseni ortanın solunda duran bir toplumun, bildiklerinin hayatlarına değmemesini öteki türlü nasıl açıklayabiliriz? Artık gelelim sorunuzun başına, Dersim tarihi olarak esaslı bir kentse, neden biz dönüp dolaşıp tekrar yaralı inekler üzere otuz sekiz yaramızı yalıyoruz? Neden bir yıl ilerisine dair bir tane tahayyülümüz yok? Bana bir kişi bile iki bin otuz sekizde Dersim’de ne olacağını söyleyebilir mi? Tarihi ve kültürü olan insan topluluklarının gündemini öteki toplumlar belirlemez, onların bir planı vardır diye düşünüyorum.
“Bêder”e geri dönecek olursak, sinemanızda çok fazla sembol var. Sembolizmle bu kadar alakalı olma sebebiniz ne?
“Sî û Ba” sinemamda bir rüyayı sembollerle örmüş ve belgesel unsurlarına nazaran akan sinemaya kendi fikrimi ekleme imkanı bulmuştum. Lakin bu sinemada sembolik anlatımın ötesine geçme uğraşım daha baskındı. Yani gündelik hayatın içine sinen birtakım şeylere yakından bakma eforu diyebiliriz. Zira ben o kazanların kurulmasını, taşınan kapıyı, kör eden fırtınayı, acı çeken köpeği, duvarları olmayan ve her şeyin bir yangın yerinden az evvel çıkmış olma hissini yaşadım ve gördüm. Bakın uydurmuyorum, bir sanatçı olarak duşa da yatabilirdim. Değil, ben bunları gördüm, bu biçimde gördüm. O yüzden bu sinemada ne sembolizm, ne umut tanımı, ne de gerçeküstü bir arayışım var. Bunlar her şeye karşın kalkıp yürümek zorunda olanların gördükleri ve yaşadıklarıydı. Tüm bu yaşananların acısını içimde o kadar eğip büktüm ki beni seyredenlerin değil, benimle birlikte o kuyuya inecek insanların hissedeceği bir noktaya getirdim. Çıplak bir lisanla söylesem kendi insanlığımdan utanacağım çok derin acılar bunlar. Bu yüzden bu sinema benim için acının simyasıdır. O kuyuya indiğinde her kalbin kolay kolay kaldıramayacağı şeylerden kelam eder.
Sadece kapıyı sorsam?
Kapı en temelde eşik değil midir? Bu eşikten geçmeyi vakitte seyahat etmek üzere düşünebiliriz. Vakitte seyahat ister geleceğe gerçek olsun, isterse geçmişe gerçek, her halükârda ilkel bir halimizle karşılaşacağımızı düşünüyorum. Bizim sinemamızda de lisandan evvel ve yeniden lisandan sonra gelecek olan hırlamaya ve ısırmaya çıkıyoruz. Yaşayanları değil cesetleri kurtarma savaşı verenler ne demek istediğimi anlayacaklardır. Sinemada her şeyin buza kestiği mutlak bir durağanlığın ortasından geçilerek bir ırmağa varılıyor; hareketin her şeye karşın sürdüğü yere. En ilkel hislerine ve sözlerine geri dönen karakterimiz, annesini fakat bir köpek üzere hırlayarak, yerde sürükleyerek bir mezara gömebilmektedir. Zira orada insan olmanın ve insan kalmanın hiçbir imkanı kalmamıştır. Tahminen artık insan üzere düşünmenin bir faydası da yoktur. Uzay vakitte geleceğe ve geçmişe gitmenin sırrını çözmeye çalışan, yeni bir galaksiye açılacak kapıları arayan, öteki bir kozmosun tahayyülünü kuran insan, kendi kapısının önünde yenilmiştir.
“Bêder”de her şey dönüp dolaşıp bayanlarda buluşuyor güya. İnsanın hezimetinden kelam ediyorsunuz; bu hezimetten bayanların hissesine ne düşüyor?
Çektiği acıyla bir gecede saçları beyazlayan insanları duymuşsunuzdur. Hiç bitmeyen kış bu türlü bir şey sanırım. Kürtçe’de bahar geldiğinde, karın kalkması olayına kararmak denir. Beyazın bitmesi yani. Kış yalnızca karın beyazıyla değil, soğukluğuyla da beyazdır. Yekpare bir dünya, kör eden bir ışık ve mevt. Bütün ahlak öğretilerinin ötesine geçip konuşmayı başarırsak, dişi olan yalnızca bir rahmi olan ve canlılığı yaratan olarak değil, canlılığı harikulade bir nafilelik hissiyle sürdürmeyi başarandır da. Burada doğurmaya övgü yoktur. Benim için çilecilerin feyz aldığını düşündüğüm şey nafilelik duygusudur. Öğretmeni taş olan bir öğrenciden kelam edilir. Bu öğrencinin alacağı ders nedir sizce? Soru sormamak. Bu bizi çağdaş aklın dünyasında dogmatik bir yere götürüyor üzere görünebilir. Lakin burada asıl olan mukadderatçı bir yaklaşımdan fazla hayatın asıl dinamiğinin yani bir insan ömrünü aşan ve ferdî tatminleri aşan bir varoluşu sürdürmeyi kabul etmektir. Bende bu direncin ismi bayandır. Dişi olandır. On binlerce yıllık insanlık tarihi ve kütüphaneleri dolduran bilgimizle harikulade bir kibir budalalığı içinde her yana caka satıyoruz. Her şey tabiatta olduğu şeydir. İnsan ise bir niyet içindedir. İnsanın bilmekle övündüğü her şeyi toplasak bir karıncanın yürürken kalbinden geçenlerden az olduğunu tez etsem, bunun aksini bana kim ispat edebilir?
“Bêder” bir meyyit gömme merasimi mi? Rahme dönüş mü? Tekrar başlamak için bir neden arayışı mı? Yoksa nafileliğin -bu kelimeyi siz kullanıyorsunuz- tefekkürü mü?
“Bêder” kendi kumaşından çıkıp bir diğerinin fistanını giyinme denemesi bence. Failin güçlü ve haklı olan dünyasından ayrılıp, mağdurun ayak izlerine, delirme hallerine bakma denemesi. Delirme diyorum ve bu öylesine söylediğim bir söz değil. Bir delirme halinin tanımı nasıl olur? Hepimiz bu tımarhaneye tıkılmışız. Birbirimizin yüzündeki çizgilere bakarak kendi acımızın tanımını yapıyoruz. Bu da benim yüzümün çizgisi; benim baktığım yüzlerin. Delirmek, tahammül edilmesi mümkün olmayan acılardan kaçmak değil midir? Hepimiz bu acının kiracıları ya da seyircileri değil miyiz? Ben delirmeyi tanım edenim lakin aklım şimdi delirmediğimi söylüyor, siz izleyiciler bir delirme haline talipsiniz, anlamak istiyorsunuz fakat delirmeye niyetiniz yok. Bu kadar eşitsiz şartlarda bir şey nasıl anlaşılabilir? Bu konforlu yerden tekrar başlanabilir mi?
Son olarak bize hali hazırda üzerinde çalıştığınız projelerinizden kelam edebilir misiniz?
Pandemiden evvel çekimlerine başladığımız hâlâ kurgu etabında olan, Hüseyin Cevahir ana eksenli bir ‘68 belgeselimiz var. Cevahir’in ailesinin ricasıyla çalışmaya başladığımız bu belgesel, bizi Türkiye’nin farklı bir yüzü ile karşılaştırdı. Yakın tarihimize dahi ne kadar yabancı olduğumuzu ve hafızamızın kulaktan dolma bilgilerden öteye gitmediğini manaya imkanı bulduk. “Cevahir” belgeselinin ardından birinci uzun metrajlı sinemam için çalışmaya başlamayı planlıyorum.
