Alphan Eşeli’nin tam da fırtınaların koptuğu bir ortamda yayınlanan orta metraj sineması “Müjde”, bir müddettir MUBI seçkisinde yer alıyor. Bir göçmen erkek ile buruk bir bayanın aşkını işleyen sinema, Suriyelilere reaksiyonun nefret seviyesine ulaşıp göçmen siyasetinin “bekle gör” noktasına terk edildiği, etnik çatışma fayında daima güç biriktiği bir periyotta insancıl bir yaklaşım sunma argümanında…
EVİNDEN YURDUNDAN EDİLENLER BULUŞURSA
Filmi değerlendirmeye geçmeden konusunu kısaca anmakta fayda var. Açgözlü bir müteahhidin konutuna talip olduğu Müjde (Lale Mansur), oğlu Okan’dan uzakta, bir başına yaşamaktadır. Muahedeler yapılıp konutu boşaltma vakti geldiğinde nakliye işini verdiği Mustafa’yla birlikte Suriyeli amele pazarına giderek emekçi seçen Müjde, içlerinde İngilizce bilen Sayyid’i de alarak konuta döner. Bağlantıya aç Müjde ile Sayyid (Salim Kechiouche) ortak bir noktada buluşup kısa müddette yakınlaşırlar.
Taşınma esnasında Okan’ın arkadaşı Engin, personellerin ensesinde boza pişirirken bir yandan ayrımcı ve aşağılayıcı davranışlarıyla Muştu’nun vicdanını uyandırmıştır. Müjde ile Sayyid ortasında filizlenen sevgiyi ise kaç mani ve yanlış anlamayı takiben bir yıkım beklemektedir.
ORTA METRAJA MESAFEMİZ
“Müjde”yi yazmaya sinemanın mühletinden başlamak istiyorum zira hikayenin işlenişine dair birinci kırılmalar bu sıkıntıya ait. Öncelikle orta metraja seyircimizin alışkın olmadığını söylemeliyiz. Kısa ve uzun metrajlar kendi klasmanında değişen müddetleriyle biçimsel bir standart oluşturmuşken “Müjde”de karşımıza çıkan 48 dakikalık hikaye transferini fakat 90’larda izlediğimiz televizyon dizilerinden hatırlıyoruz. 2000’ler ile birlikte televizyona hâkim yayın anlayışı, anlatıları sündüre sündüre birincinin 90 dakikaya, daha sonra 150 dakikalara kadar taşıdı. Münasebetiyle 48 dakikayı günümüzde yalnızca çevrimiçi platformların ülkü kısım müddeti olarak izliyoruz. Lakin bu 48 dakikanın platform matematiğine uygun tasarlandığı hesaba katılırsa başlı-sonlu bir öykülemeye ters kaçıyor.
“Müjde”nin birinci ve bana kalırsa en kıymetli handikabı hassas konusundan fazla mühletinin seyircimizce yadırganması. Hâlbuki Eşeli, sinemanın çatışmasını yöneterek klasik anlatıyı, ölçüsünde tutturmayı başarmış. Çıkış noktası (kentsel dönüşüm), buluşma/rastlaşma (Müjde ile Sayyid’in bir ortaya gelişlerinin ömrün olağan seyrinde sırıtmayacak bir düzlemde verilmesi), vakit atlaması (kafede Suriyeli düşmanlığının boca edildiği masanın peşi sıra karşılaştığımız “çıplaklık”), pamuk ipliğine bağlı saadeti bozan seyahat fikri ve final… Elbette birtakım kısımların süratli geçildiği söylenebilir. Çiftin ortasında sevginin nasıl yeşerdiğini gözlemleyemiyoruz. Pansuman sahnesi var ancak yetersiz… Tekrar Sayyid meskenden ayrıldıktan sonra karşımıza çıkan kısım çok açıklayıcı değil. Buna rağmen 80 dakikayı rahat görebilecek bir sinemanın yarım saat kadar hafifletilmesi teknik bir inceliğe işaret etmekte…
AMELE PAZARINDAN KAFEYE SİNEMANIN ARTI VE EKSİLERİ
Artık sinemanın politik planına ve sanatsal yaklaşımına değinebiliriz ki anlatıyı büyük ölçüde vermek istediği bildiri yönlendirmekte. Bu bağlamda “Müjde”, propaganda niyeti taşımasa dahi günün sonunda fazla köşeli bir sinema olarak dikkat çekiyor. Bu köşeler temele döşenmiş naif aşk hikayesinin inandırıcılığını zedelerken tıpkı vakitte tenkit oklarına davetiye çıkarıyor. Politik doğrultunun sinemaya olumsuz yansıdığı, dinamizmi kırdığı sahne elbet kafe sahnesi… Müjde ile arkadaşları bir masada altın gününe misal bir toplaşma düzenlediklerinde çokça kek böreğin yanı sıra bir önyargı sağanağına yakalanıyoruz ve dedikodu kolaylığında anılacak cinsten salvolar yerini nefret cürmüne bırakıyor. Şermin (Banu Fotocan) başta olmak üzere tüm bayanlar ağız birliği etmişçesine yabancı düşmanlığını köpürtüyorlar. Bu ortada bu bayanlar nitekim varlar ve yaygınlar, abartılmış falan değiller. Sineması izledikten sonra bir toplu ulaşım aracında kahramanı tam da bu bayanlardan olan bir olaya rastladım. Orta yaşlı bayan eşiyle birlikte otobüsün gerisine kadar geldi ve iki genç erkeğin sevinçli bir biçimde oturduğunu görünce ne eksik ne fazla şu cümleleri sarf etti: “Bu Suriyelilerden bıktık, kendi otobüsümüzde ayakta kalıyoruz. Yayıla yayıla oturmuşlar!” Daha sonra gençlerin Suriyeli olmadığını öğrendik, bayan ise çirkefliğini sürdürdü natürel… Bir yandan gençlere sataşmayı ihmal etmezken öbür yandan Suriyelilerin ülkeyi mahvettiği tarafındaki nutkunu da kesmedi.
Filme dönersek, demin andığımız sahneden devam edelim. Müjde, kendi “özel” durumundan ve elbette vicdanından ötürü önyargı yağmuruna karşı çıkışlar sergileyip “madem ülkeyi bu kadar seviyorsunuz, oğlunuzu neden Avrupa’ya gönderdiniz” gibisinden itirazlar getiriyor. İşaret ettiği ikiyüzlülük son derece geçerli ve yaygın lakin Muştu’nun yaşadığı ilgi itibariyle hisler biraz daha öne çıkarılamaz mıydı? Soruyu daha pak sorarsak: 60’ından sonra tekrar aşkı ve ilgiyi tadan bu bayanın yaşadığı tedirginlikten argümanlarla desteklenmiş bir politik telaffuz nasıl doğuyor? Üstelik sezaryen de değil bildiğimiz, sağlıklı bir doğum! Veya bu noktada Muştu’nun de çoğunluk üzere düşünmesini ve hatta davranmasını, sessiz kalıp sinmesini, sinmeyecekse de duygusallığa sıkışmasını bekliyoruz. Tahminen Müjde aklıselimin ve adaletin sesi olarak yalnızca ırkçıların değil ırkçı olmayan ancak “ev sahipliği” hakkından da caymayan “demokrat” bölümlerin ikilemini de teşhir ediyor. Tahminen biz fazla niyet okuyor, yapıtı fazla didikliyoruz lakin her halükarda gündelik ömrün tansiyonuyla sinemadan alacağımız bildirisi filtrelediğimiz söylenebilir.
ABASIZ VE AMASIZ BİR GÖÇMEN SİYASETİ MÜMKÜN MÜ?
Bu noktada teknik bakımdan sınıfı geçen ve geçişleri muvaffakiyetle sağlayan sinemanın muhakkak bir politik plana sadık kalarak diğer bir deyişle “çok taraflı” bakarak duru anlatım fırsatını teptiği görülüyor. Muştu’nun yoğurduğu materyal ele avuca sığmaz çeşitten… Bu materyal bir yanıyla göçmenlerin durumunu tartışmaya açarken başka yandan onlara yaklaşımı da gözler önüne sermekte… Irkçılık dediğimiz şey ise o sert manzarası arkasında çağımıza ayak uyduran harikulade bir esneklik barındırıyor. “Bunu söylemek/yapmak ırkçılıksa ben de ırkçıyım” üzere tahlil üretmektense sorunu büyütmeye yarayan basiretsiz önermelerin yanı sıra “göçmen siyasetini eleştirmek de ırkçılık (mı) oldu” utangaç şemsiyesi altına girilerek pek konforlu bir ırkçılık (elbet kendine kondurmadan hatta birçok vakit farkına dahi varılmadan) yapılabiliyor. “Müjde” bu çatışmaya elbet gereç vermiş, bu yangına akaryakıt sıçratmış. Lakin sinemaya yöneltilen “tek taraflılık” eleştirisi haksız sayılmaz. “Müjde”ye, siyasi söylemi öne çıkan, siyasi rüzgâra eşlik eden işlerin ısmarlama olduğuna dair yargıyla yaklaşmayıp yapıtı yeterli niyetli kabul ediyorsak “meseleyi tüm cepheleriyle ele alsa daha yeterli olmaz mıydı” sorusunu sormamız gerekiyor. Mühleti buna mahzur değil, bir sinema sonuçta tercihleri üzerinde yükselir. Emekçi pazarı sahnesi ne kadar gerçekçi ve etkileyici ise kafe sahnesinin bir o kadar yavan kaldığını görüyoruz. Bu da şaşırtan değil zira pazar sahnesi Suriyelilerin fakir kesitinin sefaletini, uğradıkları sömürüyü açıkça ortaya koyuyor. Hükümdarın çıplak kaldığı bir sahne bu. “Suriyeliler taban fiyattan fazla nakdi yardım alıyor” savını çürüten, en azından yanlışsız dürüst takviye görmeyen, insani şartlardan uzak yüz binlerce Suriyeli olduğunu gözümüze sokan bir sahne…
Nedir ki kafe sahnesinde bayanların doludizgin ithamları alabildiğine kolay (sonuca dönük) duruyor. Üstüne bir de kolaya kaçılıp televizyon yorumlarından faydalanılınca göçmen düşmanı çizgi alabildiğine kaba sınırlarla, bir manada toplumsal dinamikler göz arkası edilerek çekiliyor. Dahası erdiğimiz sonucun bir evveli yok. O finali, kafe sahnesinde, Engin’in çiğ davranışlarında, televizyon programında ve toplamında sistematik bir ötekileştirme ile temellendiren Eşeli’nin sinemasında açıklamadan fazla karara yönelerek peşin yargıya peşin yargı karşılığı veren, alana sırt dönen bir yaklaşım seziliyor. Sayyid tutuklanıyor, adaletsizliğe uğruyor. Göçmenlerin durumu olağan şüpheliyi geçmiş, her cürmün suçlusu’na dönüşmüş haldeler. Fakir Suriyeliler abasız olmalarına rağmen “tepesine binilecekler” listesinde en baştalar, biliyoruz fakat “Müjde”de bu gerçek soyut kalıyor ve haksız suçlamalarla pekiştirilen sokaktaki (ilişkilerin, hayatın içindeki) düşmanlık sokak dışında bir yerden, kafe sahnesinde görece “durumu iyi” bayanlardan, yeniden televizyon ekranlarında siyasetçilerin ağzından gerekçeleniyor. Göçmenlere bakış daha ihtimamlı işlenebilirdi.
FİLMİN EN GEÇ POLİTİK SAHNESİ: SAYYİD’İN YÜZÜNDE YANIP SÖNEN ÇAKAR
Alphan Eşeli, sinema boyunca toplumu ve toplumu manipüle eden siyasetin aygıtlarını elden geçirirken devlete nihayet finalde geliniyor. Sayyid gözaltına alınıyor, polis otosunda, yüzünde yanıp sönen ışıklar, hüzünle oturuyor. Bu sahnede artık tastamam devleti görüyoruz. Enteresandır; Yeşilçam’da da devlet çoğun finalde zuhur eder, haksızlıkları ortadan kaldıran ve hatalıyı yakalayan bir duruma yerleşir. Eşeli’nin filmindeyse zamanlama tutsa dahi bu defa tam zıddı bir rolde, haksızlığı tamamlayan, bir bakıma “alınmış günahı” yargıya taşıyan, “vebale giren” pozisyonda… Siyasetin göçmen siyaseti üzerinde belirleyici şiddetini finale saklamak (bir kere daha) tercih olmakla birlikte sinemadaki insani iddiayı da hafifletmiş. Çünkü bir ülkede mülteci dramı yaşanıyorsa toplumdaki yaklaşımın kökenini evvela kurumsal seviyede, öteki bir deyişle dikenli telleri diken ellerde aramak gerekiyor. Dikenleri batıranlar, ötekileştirme ve nefreti yayanlar toplumun çeşitli bölümleri olsa bile o kazıkları çakıp o telleri çekenlerin aslan hissesi yadsınamaz. “Müjde”, birincinin dikenli tellere takılanları öykülemiş, sonrasında telleri göstermiş. Hal bu türlü olunca politik planının azizliğine uğramış.
Karakterlerine baktığımızda ise Muştu’nun Türk kahvesi ve sigara içen, kek börek yiyen “yurdum orta sınıf kadını” kompozisyonunu yalın hatta bir tarafıyla şematik aktaran sinemada Sayyid’in kökü dışarıda tedirginliğini tıpkı sadelikte izlemiyoruz. Müjde alabildiğine seyrelirken Sayyid, karakteri gereği kendini açmaktan sakınıyor. Bu durum oyunculuklara da yansımış. Mansur ile Kechiouche’nin performansları alakayı, tamamlayan değil, bilakis iten bir noktaya taşımış ki bu durum direktörün finaline hizmet ediyor doğrusu.
**
“Müjde” için kelamı noktalarken başarılı bir orta metraj olduğunu yinelemeli, anlatısı istikametinden ise siyaset ve bildiri verme baskısı altında yalpaladığını belirtmeliyiz. Kırmızı çizgilere basan ancak ayağına bulaşan boyayı her iki tarafa taşıyan bir sinema “Müjde” ve müjde vermekten çok hüzün vaat ediyor, insanın çatışmalar, sürgünlerle yarım kalmış hikayesini sessiz sakin anlatıyor. Meğer hayat çok daha süratli ve kara haberlere hamile…
