Çehov’dan Nuri Bilge Ceylan’a: Güzellik ve keder

Güzelliğin memnunluk vadettiği bireylerden çok hüzün yaratığı kişi ve durumlara en hoş örneklerden biri de Bir Escort Vakitler Anadolu da sinemasında geçer Bir cinayeti çözmek için tabip savcı ve bozkırda ömrünü sürmüş Arap Ali ve birkaç memurla köy muhtarının konutuna konuk olduğu ve muhtarın kızıyla karşı karşıya geldikleri andan sahneden bahsediyorum Ağır ve yorgun bir günün akşamında yemek sofrasına oturmuş yedi erkek elektrik kesilince bir lambaya muhtaçlık duyarlar bilindiği üzere Muhtar lambayı getirmek için kızına seslenir Çok geçmeden elinde lambayla muhtarın kızı Cemile çıkagelir Kız her manada hoştur çay bardakların ortasında duran lamba yüzünü aşikâr meçhul aydınlatmaktadır Tek başına bile pastoral bir tabloyu andırır Yüz sınırlarının kusursuzluğuna tutulan lambanın ışığı kızın dingin ve sakin imgesi yardımıyla hoşluğuna ruh kazandırmıştır Dışarda gelen sesler rüzgâr kesik kesik köpek havlamaları cır böceği ötüşleri mükellef bir bozkır peyzajını çizecek yalınlık ve kudrettedir Cemile sırayla çay dağıtmaya başlar çay uzattığı herkes bu büyülü sahneyi büyük bir huşu içinde yaşar Başlar kendisine çevrilir gözler gözüne dikilir çayı alan herkes çarpılmış ve o kısa anda donup kalmış üzeredir Bozkırın mahrumiyet dolu renksiz ve sert coğrafyasından uzun müddettir ışıksız kalan erkeklerin ruhları birkaç gündür çözemedikleri cinayetin ışıksızlığıyla uygunca karanlığa batmıştır Birebir şahısların saklı günahları sırları ve birbirine asla açamayacakları yüreklerinin suskunluğunun ışıksızlığı da katılmıştır buna Tüm bunların üstüne fiziki ortamın ışığı da kesilince karanlık dördüncü bir örtüyle kat kat sarmalanmıştır Hasılı bu insanların ruhunda hem maddi hem manevi bir karanlık karar sürmektedir

İki durum karanlık ve aydınlık ortasındaki farkın kontrastı olabilecek kadar güçlü ve en yüksek derecede tesir yapılacak biçimde hazırlanmıştır sahne Kapı açıldığında iki aydınlık içeri girmiştir Birincisi yeri dışarıyı dışarılığı aydınlatacak maddi ışık ikincisi kat kat sarmalanmış ruhları aydınlatacak onları karanlık uykusundan uyandıran hoşluğun ruhun içeriden aydınlığı Biri doğal ömrün başkası gazın yapay kaynağın ışığı Çarpılan erkeklerin vakti da bu şimşek üzere hoşluğun tesiriyle sert bir halde ikiye ayrılmıştır İki vakit dilimi ortasında öncesi ve sonrası bir yarık açılmıştır Yarığın bir yakasında karanlıkta kalmak mezkur erkekler için süregelen alışılmış bir şeydir başka yakasında ise yeni durumun kızın aydınlığının taze bir hayat daveti üzere durmaktadır Kızın aydınlığına kavuşmak ona sahip olmak ise hepsi için bir an bir istek ve seçenektir ancak bu seçenek hepsi için mümkün olmayabilir ya da hiçbiri için asla vukuu bulmayabilir İhtimalin kıyısındadırlar tüm ihtimallerin

.

Olasılıkların çabucak berisinde sert ve kadim gerçeklik bitmekte O da hoşluğun bu anın en genel manada hayatın faniliği ve kısalığıdır zira her şey üzere bu da her hâlükârda sona ölüme mahkûmdur Ortalarında kızı görme bahtını ve imkânını görmeyen maktul üzere burada hayaleti belirir ve Cemile ile en az ilgilenen o olmuştur onlar da bir gün bu hoşluktan yoksun kalacaklardır Sinema boyunca maktulün vefatından çok gündelik sıkıntılarıyla uğraşan bu arayıştan bunalan erkanın maktulle empati yaptıkları yapabilecekleri tek andır burası Hoşu bir daha göremeyecek olma paydasından gelişen şuurlu bir empatiden çok içine düştükleri bir empati Sinemanın başından beri putlaşmış canlılıktan eser taşımayan bir insan müsveddesi üzere duran katil bu keskin hayat fragmanı karşısında çözülür hüngür hüngür ağlamaya başlar Bu mükellef sahnenin art fonunda mevt ve hayat yani insanın temel ve kadim yasası en bilinen ismiyle trajedisi durmakta Bir şeyin bu kadar hoş olmasının varlık sebebinin tıpkı vakitte süreksiz ve uzak olmasına bağlı olması taze başlangıçların karşılaşmaların şevk coşku kadar her vakit bitişi de imlemesinden oradakileri büyük bir sıkıntıya veya hüzne gark eder

Güzelliğin suretinin insanı mutluluğa alt katmanın vukufiyetinin ise sıkıntıya sevk etmesi insanlık tarihi kadar eski olsa gerek Bu bazen bir insan yüzü bazen bir mehtap kolundan düşen bir yaprak tomurcuk açan bir çiçek camdan süzülen bir yağmur damlasında ezcümle hayat belirtisi taşıyan her alelade şeyde kendini dışarı vurur ve beşerde bu çift başlı temel duyguyu yaratmaya kabil olur Hayat ve vefatın daima iç içeliğine birbirini tamamlayan birbirinden el alıp tansiyon yaratan münasebetine delalettir bu sahne Sofranın başındakiler bu kısa anda insan olarak var olmaktan mütevellit yorgun ve yaş almış zihinlerinde bu halin gerisinde bu çift görüşle bakarlar hoş olana en genel manasıyla hayata ve hüzün kaplar yüzlerini Sıkıntı ve hüznün bir kere daha hoşluğa aksi değil ona içkin olduğunu böylelikle temaşa ederiz

ÇEHOV GÜZELLER

Bu nefis sahne A Çehov un ‘Güzeller’ isimli hikayesinin uyarlamasıdır Hikayede dede ve torunu Ermeni bir adamın konutuna konuk olurlar Hikayenin girişi sinemanın temel karakterlerinden biri olan bozkırın betimlemesiyle açılır Hâlâ hatırlarım sekizinci mi dokuzuncu mu sınıfta ne idim dedemle birlikte Don bölgesindeki Bolşoy Krepokov köylerinden Don Rostov a gidiyorduk Fevkalade sıcak sıkıcı yorucu bir ağustos günü idi Üstümüzde toz bulutlarını savuran kuru yıkıcı rüzgârdan göz kapaklarımız birbirine yapışıyor ağzımız kuruyordu ne etrafımıza bakmak ne konuşmak istiyorduk Seçme Hikayeler 2 çev Hasan Ali Ediz s 454

Dede ve torunu Ermeni bir kimsenin filmde muhtara denk düşüyor meskenine konuk olurlar Vakit ilerlediğinde mesken sahibinin kızı Maşa çayları doldurmak için içeri çağrılır Maşa evvel art profilden kahramanlara görünür ve ince beli yalın ayağı dikkat çeker Genç torun kızın yüzüyle karşılaştığında ise gördüğü hoşluk karşısında kendinden geçer Gözümün önünde bir dilber duruyordu Bunu daha birinci anda güya insanın şimşeği görmesi üzere anlayıverdim s 455 diye birinci sarsıntısını tabir eder

Bu kısa vadeli müsabaka konuğu serseme çevirmiş ve ruhuna kazınmıştır Ruhunu aşikâr belgisiz bir hüzün kaplar yalnızca torun değil dede de bu olağandışı hoşluktan epey etkilenmiştir Hoşluk karşısında içinde kopan fırtınaya karşın çok sade ve yalın bir cümleyle kızın babasına kızın hoşmuş doğrusu demekle yetinir Çehov un alameti farikası olan bu yalın bakış ve anlatım berisinde duran tüm yoğunluğu ve şiddeti de muhteva eder Uzun ve süslü anlatmanın beyhudeliğinin altını daima çizen bir muharrirdir Çehov Ortadaki hoşluk diğer hiçbir harici sıfatı gerektirmeyecek kadar yalın ve vurucudur diğer deyişle bu sıfatlara gereksinim duyulmadığı sürece hoş olur veya kalır

Torun yıllar sonra misal bir sahneyle karşılaşır Bu defa yalnızca o değil istasyonda bir subay da bir bayanın hoşluğu karşısında vurulup kalmıştır Anlatıcı bu ikinci hoşluk müsabakasında hikayeye müdahale eder ve hoşluk karşısında duyulan hüzne dair birkaç şey söyleme gereksinimi hisseder Güzelliğini mi kıskanıyordum bu kızın benim olmadığını hiçbir vakit da olmayacağını onun için bir yabancı olduğumu bildiğimden mi canım sıkılıyordu Yoksa onun bu az bulunur hoşluğu bir tesadüf yapıtıdır de hiçbir şeye yaramaz dünyadaki her şey üzere o da uzun sürmez diye müphem bir his içinde miyim Veya bu hüznüm gerçek hoşluğun beşerde yarattığı o değişik hissin ta kendi miydi Allah bilir s 459 Hikmeti Allah a havale edilse de anlatıcı da bu hususta bir bilgi ve farkındalık sahibi olduğunu gösterir Şayet bu hikaye yahut sinema sahnesinde hoşluğun salt suretiyle kurulan bir münasebette kalınsaydı ya da bu kavramın derinine inme üzere bir gayrete girişilmeseydi kanımca ne hikaye ne de kelam konusu sahne bu kadar tesirli ve zihinlerde kalıcı olurdu

MÜPHEM SONLAR TEMEL ORTAKLIKLAR

Maşa ya ne olduğunu bilemeyiz muhtarın kızının da akıbeti bizim için müphem kalıyor tıpkı sinemada onun silik bir gölgesi üzere duran ve muhtarın kızına benzeyen maktulün karısının bilinmez sonu üzere Hatta savcının sinemada görünmeyen ancak öyküsüyle varlığı görünür olan karısı da öteki iki bayanın birbirine yansıyan birbirini besleyen imgesine ulanıp sahnedeki bayan varlığını besler Tüm bunlar sinemada tek bir tema üzere birbirine bağlanır Sessiz müphem yalın fani sahip olunamaz hoşluk kavramı ve bunun yarattığı yıkım sıkıntı ve hüzün temasıyla

Muğlak sonlar nihayete ermeyen olaylar hissettirilen kadim problemler hem Ceylan hem Çehov anlatılarının ortak motiflerdir İki temel varoluş biçimi olan vefat ve ömür çıkışsızlık üzere birçok alt temayla çoğalır yapıtlarında Birçok söyleşisinde Çehov un hikayeleri kadar onun hayata bakışından çokça beslendiğini lisana getirir Ceylan Çehov un hayata bakışı realisttir bu yüzden karamsardır denebilir ama bu karamsarlık onun beşere karakterlerine tabiata hoşluğa olan ağır sevgisiyle daima hafifletilir enfes mizahi ve ironik yaklaşımıyla da inceltilir Estetik gücünü ve muvaffakiyetini ise büyük oranda buradan alır İklimler Üç Maymun sinemalarının de direktörü için bu son şeyleri söyleyemeyebiliriz tahminen Çehov da trajik büyük anlatılar hayatın en küçük ve en sıradan insan davranış olayların aracılığıyla işlenir Bu Ceylan ın minimalist bakışına da denk düşen bir yoldur Temel trajik his olan vefat öteki varyantlar biçiminde her şeyde eser ölçüde mevcuttur Rüzgârın uğultusunda ve tesirinde Ahlat Ağacı sinemasında Sinan ile bayan karakterin bir tablo üzere ağacın altında durduğu anda ortaya çıkan ani rüzgârı ve öpüşme sahnesini hatırlayabiliriz bir bozkırın uçsuz bucaksızlığında bir çalının dibinde Trajik olanı görüp yumuşatarak gündelik hayatın içindeki varlığına işaret edilir Bu iki sanatkarın müsabakasının verimli sonuçlarının yalnızca mevzulardan değil beşere ve tabiata bakışın iştirakinden aldığını söylemek daha isabetli olacaktır

Türkiye için gibisi verimli ve tesirli bir müsabaka örneği olarak Zeki Demirkubuz ve Dostoyevski ilgisini gösterebiliriz Edebiyat ve sinema bu iki örnekte görüldüğü üzere müsabakalardan enfes sonuçlar almıştır İki direktör de bahislerden çok bu muharrirlerin edindikleri temaların arkasındaki fikri içselleştirip bu bakışı üstlenmişlerdir

Yazıyı Çehov un hikayesinin son paragrafıyla bitirirsek mevzuyu daha yalın anlatmış oluruz sanırım

İstasyon binası artık gurubu örtmüyordu Ova apaçık önümüzdeydi Lakin güneş batmıştı Trenin dumanı kara kara yeşil kadife üzere düz ekinleri üzerine yayılıyordu İlkbahar havasında kararmaya başlayan gökyüzünde vagonumuzda hüzün vardı

Kondüktör vagona girdi mumları yakmaya başladı s 462