Carly Cassella
İnsan medeniyetinin doğuşu birden fazla vakit tarımın ortaya çıkışıyla ilişkilendirilir. Besinlerin üretimi artarken insan nüfusu, ticaret ve vergiler de arttı. Veyahut hâkim kıssa bu türlü devam eder.
Şimdiyse ekonomistler buna rakip bir görüş öne sürdüler ve bu görüş, avcı-toplayıcı topluluklardan en sonunda aşina olduğumuz medeniyetin yolunu açan hiyerarşik devletlere geçişi gerçekleştirmek noktasında, tek başına besin fazlasının kâfi olmadığını argüman ediyor.
Birkaç bin yılı içine alan çoklu bilgi kümeleri, bundan fazla, bu hâkim teorinin ampirik [deneysel] açıdan kusurlar taşıdığını ortaya koyuyor.
Dünya’daki birtakım bölgelerin tarımı benimsediği ve gereksinim duyulandan fazla besin üretmeye başladığı periyotta bile, karmaşık hiyerarşilerin ya da vergi toplayan devletlerin önünü açmadı.
TAHILLAR YUMRULARA KARŞI AVANTAJ SAĞLADI
Sosyal yapılar lakin insanların depolanabilen, bölüştürülebilen, ticareti yapılabilen ve vergilendirme uygulanabilen besinleri yetiştirmeye başladığında biçimlenmeye başladı.
Büyük ihtimalle de -tropik bir bitki olan taro, tatlı patates ya da patates yerine- buğday, arpa ve pirinç üzere tahıllar neredeyse klasik uygarlıkların tamamının temelini teşkil eder. Ulaşılan ispatlar, arazinin tahıl üretimine elverişli olması halinde karmaşık toplumsal yapılara imkân tanıma ihtimalinin çok daha fazla olduğunu gösteriyor.
Hipotezin müellifleri, “Depolanmış tahıllara el koymanın nispeten kolay olması, tahılların sahip olduğu yüksek güç ve sağlam olmaları, bölüştürülebilirliğini arttırıyor ve hasebiyle vergi toplayan seçkinlerin ortaya çıkışını kolaylaştırıyor” diyorlar.
“Bunun tersine, kökler ve yumrular, tipik olarak uzun ömürlüdür ve makul devirlerde hasat edilmek zorunda değildir; lakin hasat edilmesinin akabinde süratlice bozulabilir hale gelirler.”
Örnek olarak, Güney Amerika’nın kimi bölgelerinde, manyok üzere uzun ömürlü kök bitkiler yıl boyunca hasat edilebilir. Ama maalesef manyok kolay kolay çürür ve taşınması güçtür.
Araştırmacılar, herkesi beslemeye ziyadesiyle yetecek kök olsa dahi, manyoka bel bağlayan hiçbir toplumda şefliklerin ötesine geçen hiyerarşilerin ortaya çıkmamasının nedeninin bu olduğunu argüman ediyorlar.
Diğer yandan, Mayalar Orta Amerika’daki en baskın ve kendine has medeniyetlerden biriydi; bununla birlikte bu eski toplum sırtını yalnızca kök bitkilere dayamamıştı. Bunun yerine, Maya medeniyeti büyük oranda mısıra bağımlıydı.
Aynı durum And Dağları’nda karar süren İnkalar için de geçerliydi.
Çiftçilerin yetiştirdiği besinin çeşidi, bariz biçimde, toplum için ne kadar üretildiğinden daha büyük ehemmiyet taşıyordu.
Kök bitkilerin tahıl eserlerine kıyasla yol açtığı farklı toplumsal tesirler, birtakım medeniyetlerin neden daha karmaşık bir yapıya dönüştüğünü açıklamaya yardım edebilirken, başka toplumlar lokal topluluklar ya da şeflikler halinde kaldı. Ayrıyeten, bir avcı-toplayıcı toplumdaki besin fazlasının neden medeniyetlerin ilerlemesine neden olmadığını da ortaya çıkarabilir.
DEPOLANABİLEN ESERLER SEÇKİNLERİ YARATTI
Tarım, besin üretimini daha uygun hale getirmek için bariz biçimde gerekli bir adımdı; buna rağmen araştırmacılar, sırf basitçe el konulabilecek eserlerin bir seçkinler sınıfının yükselişine neden olduğundan şüpheleniyorlar.
Eğer toplumun güçlü bir katmanı, ellerinde gereksinim fazlası besin bulunmayan çiftçilerden tahıl bazında vergi toplamaya başlasaydı, o durumda tarım toplulukları böylesine büyük bir nüfusu destekleyemezdi. Sonuç itibariyle, topluluğun sayısı büyük ihtimalle azalacak ve münasebetiyle daha seçkin sınıflara sunulacak bir besin fazlası yaratacaktı.
Şayet bu çiftçiler seçkinleri korumasaydı, seçkinler de besin depolarını eşkiyalardan korumazdı. Sonuçta, tahıl çalmak, bozulabilir besinleri çalmaktan çok daha değerliydi.
Yeni hipotezin müellifi, “Böylece, hiyerarşik toplumlarda yaşayan çiftçilerin fazladan besin ürettiğini savunan klâsik üretkenlik teorisiyle tıpkı fikirdeyiz; tekrar de bizim tezimiz, seçkinleri ortaya çıkaran şeyin bir besin fazlalığı olmasından çok, seçkinlerin, elverişli bir yükselme fırsatını yakaladıktan sonra üzerinde gelişebileceği bir besin fazlalığının üretilmiş olması” diye izah ediyor.
Mesela, bir insan kültürleri atlası, tahıl mahsullerinin en fazla sayıdaki yabani akrabasının, çoğunlukla insan medeniyetinin beşiği olduğu tabir edilen Bereketli Hilal’de* bulunabileceğini ortaya koyuyor.
Bu ortada, Kuzey-Batı Amerika, Orta Asya, Avustralya ve Güney-Batı Afrika’da hiçbir ziraî faaliyet yürütmeyen tarihi toplumlar da mevcuttu. Lakin bu toplumlar karmaşık hiyerarşik yapılar oluşturmamıştı.
Birleşmiş Milletler Besin ve Tarım Örgütü’nden sağlanan bilgiler, yeni hipoteze dair daha fazla delil barındırıyor. Tahılların, kök ve yumru bitkilerden daha verimli olduğu bölgelerin, daha yüksek vergilendirme oranlarına rastlanan devletler halinde örgütlenmesinin daha beklenen olduğunu gösteriyor.
Bu ortada kök ve yumrular, yüksek verimliliğe sahip tarım yerlerinde yetiştirildiklerinde bile, daha karmaşık toplumsal hiyerarşilerle temaslı değildi.
YUMRU VE KÖK BİTKİLER DEVLETLEŞMEYE GÖTÜRMEDİ
İspanya’da bulunan Pompeu Fabra Üniversitesi’nden ekonomist Luigi Pascali, “Bu yeni bilgileri kullanarak, karmaşık şeflikler ve devletler üzere karmaşık hiyerarşilerin, vergilendirilmesi ve kamulaştırılması kolay olan tahıl mahsullerinin fiili olarak var olan tek mahsul olduğu bölgelerde ortaya çıktığını ortaya koyabildik” diyor.
“Paradoksal biçimde, sırf tahılların değil, köklerin ve yumruların da mevcut ve verimli olduğu en bereketli topraklar, tıpkı siyasal gelişimlere şahit olmadı.”
Pascali’yle birlikte araştırmanın ortak müellifi olan ekonomist Joram Mayshar buna “bolluğun laneti” ismini veriyor. Seçkin bireylerin depolayabileceği ve koruyabileceği bir besin çeşidi olmadan, yasa ve nizam tarafından denetim edilen katmanlı bir ‘veren ve alan’ toplum tipi oluşmuyor.
Nihayetinde, Mayshar, kök bitkilere olan bu bağımlılığın, güney Pasifik’te bulunan adalar üzere dünyanın kimi bölgelerinde devletleşmenin ve ekonomik kalkınmanın ortaya çıkışını engellemiş üzere göründüğünü lisana getiriyor.
Son makalede ortaya konan ampirik araştırmaların hiçbiri yeni hipotezi kesin biçimde ispatlayamıyor ya da çürütemiyor. Yeniden de araştırma muharrirleri, ulaştıkları sonuçların “hiyerarşinin ortaya çıkışı bağlamında geçerli olan üretkenlik ve fazlalık açıklaması karşısında kuşku uyandıracak seviyede sağlam olduğunu” savunuyorlar. Bununla birlikte, bu sıkça alıntılanan hipotez için bir delil bulamadılar.
Kudüs İbrani Üniversitesi’nden Mayshar, “Sadece iklim ve coğrafyanın tahılları desteklediği yerlerde hiyerarşinin gelişmesi muhtemeldi” diyor.
“Elimizdeki datalar, tahılların yumru ve köklere kıyasla verimlilik seviyesi ne kadar büyükse, bir hiyerarşi oluşması ihtimalinin de o kadar yüksek olduğunu gösteriyor.”
‘Ne yersek oyuz’ diyen eski atasözünü düşündüğümüzde, daha fazla gerçeği yansıtıyor olabilir.
Araştırma, Journal of Political Economy isimli mecmuada yayınlandı.
*Bereketli Hilâl, Orta Doğu’da, Batı ve Ortadoğu uygarlıklarının doğduğu bölgeye verilen isimdir. Günümüzde güneydoğu Anadolu’nun büyük kısmı, Irak, Suriye, Filistin, İsrail ve Nil deltasını içine alır.
Çeviren: Tarkan Tufan
Kaynak: Science Alert
