ANKARA – Kürt Çalışmaları Merkezi, Lisan Haritası Projesi kapsamında Diyarbakır, Mardin, Urfa ve Van vilayetlerinde yürüttüğü ve ana lisan kullanımındaki duruma dair en yeni bilgileri sağlayan saha araştırmalarının bulgularını yayınladı.
Friedrich Ebert Stiftung Türkiye Temsilciliği’nin iş birliği ve Rawest Araştırma’nın saha dayanağıyla başlatılan projenin gayesi, bir “dil barometresi” geliştirerek lisanın kullanımının periyodik olarak izlenmesi, bir bilgi tabanı oluşturulması ve lisan temelli taleplerin yoğunluğunu inceleyerek bu bilgilere dair kamuoyunun bilgilendirilmesi.
Projenin birinci ayağı kelam konusu dört vilayette, 18 yaş üzeri şahıslarla yüz yüze anket uygulaması halinde gerçekleştirildi. İştirakçilerin %79’u Kurmanç, %9’u Zaza, %11’i Arap; üçte biri ilkokul ve altında bir eğitim düzeyine sahip iken, yaklaşık yüzde 45’i ortaokul, lise ve dengi okullardan mezun. Dört iştirakçiden biri ise üniversite mezunu yahut öğrencisi.
GÜNDELİK HAYATTA ANA DİL
Buna nazaran; ana lisan –her ne kadar konuşma ve manaya mahareti devam etse de- gündelik hayatta çok sık kullanılmıyor.
Dört kentte de iştirakçilerin %90’a yakın bir kısmı Kürtçeyi farklı düzeylerde de olsa konuşabildiklerini ve anlayabildiklerini paylaşıyorlar.
Diyarbakır’da ortalamanın üstünde bir Kürtçe okuma-yazma marifetine sahip olanların oranı üçte bir seviyesinde.
Diyarbakır’da iştirakçilerin üçte biri ebeveynleriyle konuşurken yalnızca ana lisan, yüzde onu ise yalnızca Türkçe kullanıyor. Eş / sevgili ile konuşurken ise yalnızca ana lisan kullanma oranı yüzde 12,8’e geriliyor, yalnızca Türkçe kullanımı ise yüzde 20’ye yükseliyor.
Dört kentte de iştirakçilerin tamamına yakını ana lisanın eğitim sistemi içinde yer alması gerektiğini düşünüyorlar ve yeniden büyük bir kısmı Türkçe ile ana lisanın bir ortada verildiği bir sistemi tercih ediyorlar.
Van’da ise, ortalamanın üstünde bir Kürtçe okuma-yazma maharetine sahip olanların oranı 1/5 – 1/4 civarında.
Van’da iştirakçilerin üçte biri ebeveynleriyle konuşurken yalnızca ana lisanını kullanıyor. Eş/sevgili ile konuşurken yalnızca ana lisanı kullananların oranı %14,1. Çocuklarla konuşmada yalnızca ana lisan kullananların oranı %7,4’e geriliyor.
Mardin’de ana lisanının konuşma ve anlamada Arapların oranı Kürtlerden yüksek iken okuma-yazma oranlarında geride kalıyor. Ebeveynle konuşma ile çocuklarla konuşma ortasında yalnızca ana lisan kullananların oranı her hem Kürtlerde hem Araplarda çarpıcı şekilde azalıyor. Bununla birlikte Mardin’de Kürtler ana lisanlarını Araplara kıyasla daha yaygın kullanıyorlar.
Mardin’de ebeveynle konuşmada yalnızca ana lisan kullananların oranı Kürtlerde %35,4 iken Araplarda %17,4. Çocuklarla konuşmada yalnızca ana lisan kullananların oranı Kürtlerde %15 Araplarda %4,7.
ANA LİSAN KULLANIMINDA ERKEKLER VE KADINLAR
Araştırma kapsamındaki kentlerin ortalamasına bakıldığında, erkekler, bayanlara nazaran ana lisanlarını daha düzgün biliyor ve daha sık kullanıyor. Bunun sebebi ise, bölgedeki erkeklerin toplumsal hayata daha fazla iştirakiyle ve birbirleriyle daha çok Kürtçe konuşmalarıyla alakalı olarak yorumlanıyor.
“Katılımcıların büyük kısmı konut hanımı olup, dışarı çıktıklarında da Türkçe sosyalleşiyorlar” diye açıklıyor Kürt Çalışmaları Merkezi Yöneticisi Reha Ruhavioğlu.
Öte yandan, iştirakçilerin ebeveynleriyle konuşma ile çocuklarla konuşma ortasında ana lisanı kullanma oranları dörtte üçe yakın azalıyor.
Ruhavioğlu’na nazaran; bunun sebebi, bölgede kent hayatının daha çok Türkçe akıyor olması ve insanların bu toplumsal hayata ayak uydururken kendi lisanlarını ikinci plana atmaları.
“Çocuklar okula gittiklerinde yüklü olarak Türkçe duyuyorlar, TV’de Türkçe sinema izliyorlar. Birtakım aileler ise, az bir oranda olsa da, lisanın politize edilmesi ve devlet tarafından kriminalize edilmesinden ötürü çocuklarına ana lisanı aktarmıyorlar; çocukların başının belaya girmemesini istiyorlar. Ancak bu, iştirakçiler ortasında küçük bir orana karşılık geliyor. Daha çok, toplumsal hayatın yüklü lisanının Türkçe olması, yeni kuşağın ana lisandan uzaklaşmasıyla sonuçlanıyor” diye ekliyor Ruhavioğlu.
Öte yandan, “Türkiye’de katı asimilasyon siyasetleri gevşemiş olsa da tesirleri hala değerli biçimde sürüyor. Hasebiyle süreç Türkçe lehine ve ana lisan aleyhine işliyor. Jenerasyon değiştikçe ana lisanın kullanımı bu faktörlerin tesirine bağlı olarak azalıyor” diye ekliyor Ruhavioğlu.
KENT MERKEZLERİNDE DAHA AZ KULLANIM
Araştırmaya nazaran, ana lisan, kent merkezlerinde kırsala nazaran daha az kullanılıyor. Ayrıyeten, eğitim seviyesi yükseldikçe ana lisan daha az biliniyor ve daha az kullanılıyor.
“Eğitim hayatına iştirak genelde Türkçe oluyor; eğitim seviyesi de yükseldikçe Türkçe ile alakanız daha fazla oluyor. Kentte kırsaldan daha yüksek eğitim olunca da bu iki faktör birbirini tesirler hale geliyor. Türkiye’de bu vilayetlerde eğitim hayatı zati Türkçe oluyor. Kürtçe okuyup yazmanız ekstra bir uğraş gerektiriyor. Eğitim seviyesi ve entelektüel düzey artıkça Kürtçe okuryazarlık ta bununla birlikte artıyor” diye açıklıyor bu durumu Ruhavioğlu.
Araştırmanın bir öteki sonucu ise, ana lisanlarını en çok bilip kullananların HDP seçmenleri ortasında oluşu.
“Ana lisanı bilmeyle kullanma ortasında bir makas var. Bilmede de kullanmada da HDP’liler AK Partililerden daha ağır formda ana lisanlarını sahipleniyorlar ve lisan hassasiyetleri gelişiyor” diyen Ruhavioğlu’na nazaran, birebir vakitte ana lisanla bağı güçlü olan seçmen de HDP’ye yöneliyor.
AK PARTİ SEÇMENİNDE ANA LİSANA YAKLAŞIM
Ancak, Ruhavioğlu, “Geçmişe göre, AK Parti seçmeninde de Kürtçeyle ilgili bir sorun yok artık” diyor ve ekliyor:
“AK Partili siyasetçiler ortasında da Kürt sorunundan bağımsız bir hal alıyor. Bu da anket sonuçlarına yansıyor. AK Partililer de kamusal olarak lisan taleplerini artırmış durumdalar.”
Öte yandan, araştırma kapsamında ortaya çıkan bir öbür sonuca nazaran; Urfa’da Arapça bilgisi, Kürtlere göre Araplarda daha güçlü. Urfa’da ana lisanını güzel derecede bilenlerin oranı Araplar içinde %75-80 ortasında iken Kürtlerde %55 civarında. Ana lisanının konuşma ve anlamada Arapların oranı Kürtlerden yüksek iken okuma-yazma oranlarında geride kalıyor. Araplar ana lisanlarını Kürtlere kıyasla daha yaygın kullanıyorlar.
“Fakat Araplarda da lisan kullanımı kuşaklar-arası dramatik bir formda azalıyor” diye ekliyor Ruhavioğlu.
SİYASETTE KALDIRAÇ POTANSİYELİ
Genele bakıldığında; iştirakçilerin yüzde 73,8’i “Kürtlerin yaşadığı bölgelerde Kürtçe ikinci resmi lisan olarak kabul edilmelidir” derken, yüzde 80’ine yakını “Ana lisanı Türkçe olmayan çocuklar için okullarda ana lisanın öğretildiği dersler de olmalı” ve “Kürt vatandaşların yoğun yaşadığı vilayetlerde, belediyelerde Kürtçe hizmet de verilebilsin” diyor.
Rapor’un sonuçları ortasında yer alan bir tespite nazaran; “ana lisan sorunu, önümüzdeki süreçte Kürt alanında ve Kürt siyaseti için bir kaldıraç olma potansiyeli taşıyor.”
BAYETAV’ın KONDA’ya yaptırdığı 2022-Mart Türkiye geneli araştırmasına göre; ‘Türkiye’deki Kürt çocukların ana lisanları olan Kürtçe eğitim alamaması insan hakları ihlalidir’ diyenlerin oranı %51 iken, ‘Türkiye’deki Kürt çocuklar ana lisanlarında eğitim alabilsinler’ diyenlerin oranı %40.
Benzer formda, TEAM’in 2020-Ocak Türkiye geneli araştırmasına göre; ana lisanı Türkçe olanların; %41’i ‘isteyenlere devlet okullarında Kürtçe öğretilsin’; %44,5’i ‘Kürtlerin yoğun yaşadığı vilayetlerde belediye hizmetleri Kürtçe de verilsin’ diyor.
ANA LİSAN KONUSUNDA TOPLUMSAL KONSENSÜS
Dolayısıyla, ana lisan konusunda toplumun farklı kısımlarının yaklaşımlarında olumlu bir tablo göze çarpıyor.
Ruhavioğlu’na nazaran, “Türkiye toplumunda ana lisan problemi, Kürt problemiyle alakalı başka bahislere nazaran toplumun isteğinin daha fazla olduğu bir problem. Türk toplumu da artık buna sıcak bakıyor. Lisanın korunması, bürokraside ve eğitimde kullanılması, bir statüye kavuşması, tabularımızın olduğu başka alanlar kadar sıkıntı değil. Münasebetiyle siyasetin ortak vatan, eşit yurttaşlık sorununda Kürtçeye bir statü kazandırarak daha mümkün görünüyor.”
Kürt Çalışmaları Merkezi ismine 11 kentte (İstanbul, Adana, Diyarbakır, Mardin, Van, Ağrı, Bingöl, Hakkâri, Urfa, Malatya, Adıyaman) yürütülen “Kürtlerde Bedeller ve Tavırlar 2021 Araştırması” ise 27 mart günü kamuoyuyla paylaşılmış ve bu araştırmada da ana lisana dair talepler gündeme gelmişti.
Söz konusu araştırmaya nazaran ise anadilde eğitimde ve Kürtlerin yoğunlukta yaşadığı vilayetlerdeki kamu hizmetlerinde Kürtlerin çift lisanlı (Türkçe ve Kürtçe) eğitimden yana olduğu ortaya konmuştu. (DUVAR)
