Sarah Oates
Rus basını çok güçlü bir propaganda makinesidir. Rus basın kuruluşları geçtiğimiz birkaç on yıl boyunca hükümet tarafından sıkı biçimde denetim altında tutuldu ve Rusya 24 Şubat 2022 günü Ukrayna’yı işgal ettiğinden bu yana pek çok gazeteci ve editör hükümet çizgisinin sözcüsü haline geldi. Öbür yandan, son birkaç cüretkâr gazetecilik örneği, Kremlin’in savaş sırasında Rus gazeteciler üzerinde tam manasıyla kontrol kuramayacağını ortaya koyuyor. Yanı sıra, Rusların savaştan bahseden çevrimiçi bilgilere ulaşabilmesi, Kremlin’in gerçekleştirdiği işgalle ilgili palavralarına kesintisiz biçimde baş tutuyor.
Kimi Rus gazeteciler şubat ayının sonundan itibaren ülkeyi terk etmeye başlarken, kimileri da işlerinden istifa etti. Birden fazla durumda, devlet medyası da olağan ahlaki standartlara sahip insanları istihdam ediyor. İşgal sebebiyle özel NTV kanalında sunuculuk yaparken vazifesinden istifa ederek Rusya’yı terk eden Lilia Gildeeva, “Bu insanların büyük kısmı şu anda yaşanan tüm bu cehennem ve dehşet tertibiyle hemfikir değil” diyor.
Şimdilik, çoğunluğu tutuklanma korkusu ya da daha berbat ihtimallerin yönlendirdiği Rus gazeteciler, kamuoyu önünde Devlet Lideri Vladimir Putin’in savaşa dair palavralarına ortak oluyor. Ve bağımsız gazetecilerin yaşadığı toplu göçün Rusya’da sistematik bir değişime neden olup olmayacağı hiçbir biçimde belirli değil. Ne var ki otoriter devletlerde dahi gazeteciler güçlü olabilirler.
Yeterli sayıdaki gazetecinin önemli bir riski göze alması ve Kremlin’in kontrolünü reddetmesi halinde, halka hakikaten neler olup bittiğini anlatarak Rusya’nın Ukrayna’ya karşı yürüttüğü savaşı büyük oranda sekteye uğratabileceklerine inanıyorum. Bu fikri, basın üzerindeki devlet denetiminin yeni kurulan siyasi partileri yok etme biçiminden, internetin Kremlin denetimine nasıl meydan okuduğuna varıncaya dek otuz yıl boyunca sürdürdüğüm Rus medyası incelemesine dayandırıyorum.
‘SAVAŞI DURDURUN’
Rus televizyon haber editörü Marina Ovsyannikova, 14 Mart 2022 günü devlet yönetimi altında yayın yapan Kanal 1’in haber setine girdi ve sunucunun gerisinde İngilizce “Savaşa hayır” ve Rusça “Savaşı durdurun, propagandaya inanmayın” yazan bir afiş tuttu. Bugüne dek gibisi görülmemiş olan protestosu saniyeler içinde kesildi; yeniden de devlete bağlı Rus basını cephesinde yaşanan bir çatlağı gün yüzüne çıkardı.
İşgalin başlamasından beridir Rusya, Ukrayna’da bir “savaş” yahut “işgal” yaşandığını tabir etmeyi 15 yıla kadar mahpus cezasına çarptırılabilecek bir cürüm haline getiren yeni yasalar çıkardı. Yasa, kamuya ilişkin ya da özel haber kuruluşlarında çalışıp çalışmadıklarına bakılmaksızın, bütün gazeteciler için geçerli. Sahiden de Kremlin, devlete ya da özel işletmelere ilişkin olup olmadıklarına bakmaksızın büyük medya kuruluşlarının tamamını kontrolü altında tutuyor. Yalnızca mart ayının birinci haftasında, Rusya yaklaşık 30 Rus ve Ukrayna merkezli bağımsız medya sitesine erişimi engelledi.
Şu ana dek Rus medyası birden fazla durumda Kremlin’in çizgisine ayak uydurdu. Mesela, Rus televizyonunda daima olarak mert Rus askerleri, şükran dolu Ukraynalılar ve Rusya Ana’ya dayanaklarını söz eden vatandaşlar gösteriliyor. Ukrayna’da yaşanan yıkım ve çaresizlikle ilgili sahnelerdense Ukrayna güçleri sorumlu tutuluyor.
Putin, mesela Ukrayna’nın bir soykırım gerçekleştirdiği üzere palavraları yaymak ve savaşı haklı göstermek maksadıyla büyük oranda Rus gazetecilere bel bağlarken, [tarihte] canlı yayınlanan birinci savaşı denetim altına alamıyor. Vatandaşlar, işgalin başından beridir Rus hükümetinin Facebook ve Twitter da dahil olmak üzere pek çok internet platformunu engellemesine rağmen milyonlarca kişinin izlediği görüntüleri çevrimiçi olarak yayınlayabiliyor. Putin neredeyse interneti büsbütün yasaklamadığı surece, dijital dünya meraklısı Ruslar, kullanıcıların devlet kısıtlamalarını atlatmasına imkan sağlayan sanal özel ağlar ve proxy tarayıcılar sayesinde bilgileri paylaşmak için yeni yollar bulmayı sürdürecekler.
TELEVİZYON CAZİPLİĞİNİ YİTİRİYOR
Moskova merkezli bağımsız bir araştırma kuruluşu olan Yuri Levada Analitik Merkezi’nin gerçekleştirdiği bir araştırma, televizyonun artık Rusya’da cazipliğini yitirmekte olan bir güç olduğunu ortaya koyuyor.
Araştırma kuruluşuna nazaran, 2013 yılında Rusların yüzde 88’i televizyonu birincil haber kaynağı olarak kullanırken, bu oran 2021 yılında yüzde 62’ye indi. Birebir devirde, toplumsal medyayı birincil haber kaynağı olarak kullanan Rusların oranı yüzde 14’ten yüzde 37’ye yükseldi. Kuşaklar ortasındaki fark bariz biçimde ortada: 55 yaş ve üstü Rusların yüzde 86’sı 2021’de haber almak için televizyonu tercih ederken, 18-24 yaş dilimindekilerin sadece yüzde 44’ü bunu yapıyordu.
Rus televizyonları, dünya çapında bilinen haberler ve siyasi talk gösterileriyle yüksek üretim bedellerine sahip. Buna rağmen, haber içeriği büsbütün otoriter nitelikte: Kremlin’in dostu olan güçler övülür, düşmanlar kötülenir ve uygunsuz gerçekler göz arkası edilir ya da çarpıtılır. Rus televizyonu, örnek olarak, aldatıcı biçimde Amerikan casuslarının “Rus aykırısı biyolojik silahlar konuşlandırmaya çalıştıklarını” ve “Ukrayna önderlerinin Rusya’ya saldırmak emeliyle nükleer silah edinme konusunda ziyadesiyle kararlı olduklarını” duyurdu.
Yine de dezenformasyon, genel olarak Batı’ya ve özel olarak Amerika’ya karşı duyulan güvensizliğin yüksek olduğu bir ülkede mutlak biçimde izleyicilerin aklını çelmiyor. Rusya’daki odak kümeleri, insanların -özellikle de yaşlı izleyicilerin-, televizyonda objektif bilgilerden çok çoğunlukla teminat ve vatanseverlik aradıklarını gösteriyor. Daha somut bilgilere ulaşmak isteyenlerin çevrimiçi haberleri izlemesi beklenen görünüyor.
Rusya’daki gazeteciler kimi vakit rejime bir dereceye kadar karşı çıkarak hileli seçimlerden Çeçenistan’da yaşanan savaşa varıncaya dek çeşitli durumlarla ilgili gerçekleri aktardılar. Putin’in misyona gelmesinden beridir, Rus gazetecilerin tamamı da Kremlin’e direkt doğruya karşı çıkanların tutuklanması, ataklara uğraması ve öldürülmesi de dahil olmak üzere, gitgide artan baskılarla karşı karşıya kaldı. Gazetecileri Muhafaza Komitesi’nin aktardığı kadarıyla, 1992’den bu yana en az 58 Rus gazeteci öldürüldü.
Bağımsız gazetecilikten geriye kalan seslerden ikisi de 2022 Mart’ının başlarında susturuldu. ‘Rain’ diye de bilinen ‘Echo of Moskova’ isimli radyo istasyonu ve Dozhd TV’nin yayınları, Rus makamlarının web sitelerine erişimi engellemesinin akabinde durduruldu. Başka yayın organları kendi kendilerini sansürlemeyi seçerken, birçok gazeteci ülkeden kaçtı.
İşgalin başlamasından beridir, ortalarında usta muhabirler ve önde gelen yayıncıların da bulunduğu çok sayıda üst seviye Rus gazetecinin istifa etmesinin sonucunda Kremlin’in basın üzerindeki baskısının gevşediğine dair öteki işaretler de var. Bu gazeteciler sessizliği tercih ettiler ve Rusya’da çalışmaları üzere bir seçenek kelam konusu değil; tekrar de gücünü artıran propaganda rejiminin sesi olmayı reddetmeleri, Putin’in gazeteciler üzerindeki denetiminin mutlak olmadığını ortaya koyuyor.
UKRAYNA SAVAŞI PROPAGANDASI
Ovsyannikova’nın televizyonda gerçekleştirdiği protesto tek bir olaydı. Bir Rus mahkemesi onu protesto maddelerini ihlal ettiği için 215 ABD Doları para cezasına çarptırdı ve İngiliz casusu olmakla suçlandığı için daha fazla riskle yüz yüze. Ovsyannikova’nın da söz ettiği üzere, yıllar boyunca devlet propagandası yapanlar dahi Ukrayna hakkındaki savaş propagandasının fazla ileri gittiğini düşünüyor. Yıllardan ve hatta on yıllardan beridir Kremlin’e sadık olan diğer gazeteciler de artık üstlendikleri rolü sorguluyor olabilirler. Bu durum, Kremlin’in basını denetim etmek hedefiyle iki cephede birden savaş yürüttüğü manasına geliyor.
Sadık gazetecilerin kendilerinden bekleneni yapmadığı, hatta savaşın aleyhinde konuşmayı seçmediği bir durumda, bunun, televizyonu daima biçimde takip eden Rus izleyiciler üzerinde büyük bir tesiri olabilir. Kremlin, birebir anda Ukrayna’da gerçekte neler olup bittiğini gözler önüne seren çevrimiçi içeriğin kaçınılmaz biçimde yayılışını engelleyemiyor.
Yazının yepyenisi The Conversation sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
