Avrupa Birliği Dışişleri Bakanları, güvenlik ve savunma alanlarında daha güçlü ve daha ehil bir kimliğe erişmek ve milletlerarası barışa katkı sağlayabilmek maksadıyla yeni strateji rehberi olan “Stratejik Pusula”yı 21 Mart günü kabul etti ve evrakın 24-25 Mart tarihlerinde AB başkanları tarafından onaylanması bekleniyor.
Toplamda 47 sayfalık Stratejik Pusula’nın çalışmaları 2020 yılı haziran ayından beri devam ediyordu, lakin Rusya’nın Ukrayna saldırısının akabinde rapor metninde değişikliklere gidilerek tamamlandı.
Etkin birçok-taraflılığın savunulduğu Rapor’da Ukrayna krizine dair çarpıcı bir söz yer alıyor: “Bu kriz, ham güç siyasetinin şekillendirdiği bir dünyada yaşadığımızı çok daha net bir biçimde gözler önüne serdi. Bu dünyada her şey silahlandırılmış olup, keskin bir anlatılar gayretiyle karşı karşıyayız.”
Dolayısıyla, Ukrayna Savaşı birçok açıdan AB ülkelerinin NATO ortaklarıyla birlikte Avrupa’da barışın tesis edilmesi için neler yapmaları gerektiği ve Avrupa’daki yeni gerçekleri yansıtması açısından bir yol gösterici oldu.
BEŞ BİN KİŞİLİK ACİL MÜDAHALE
Farklı kriz çeşitlerine karşı hazırlıklı olmak emeliyle bloğun harekete geçmesi, güvenliğini müdafaası, yatırım yapması ve üçüncü ülkelerle paydaşlıklar kurması başlıklarıyla dört kısımdan oluşan bir siyaset uygulamayı hedefleyen AB, bilhassa kısa vadede 5 bin kişilik AB Acil Müdahale Kapasitesi geliştirmeyi ve Ortak Güvenlik ve Savunma Siyaseti kapsamındaki misyonlarını etkinleştirmeyi öngörüyor.
Ancak, 2016’dan beri esasen savunma kapasitesini güçlendirmeye çabalayan AB şimdi bir Avrupa ordusu kurmayı hedeflemiyor. AB Dışişleri ve Güvenlik Yüksek Temsilcisi Josep Borrell, “NATO hala Avrupa’nın savunmasında bir köşe taşı” diyerek bu durumu netleştirdi. Birliğin acil durumlarda “hızlı intikal kuvvetinin” oluşturulması ise, şu anda daha acil bir öncelik.
Yani AB artık yumuşak gücün yanı sıra sert güç ögelerine da odaklanmaya başlıyor. Bununla birlikte, kelam konusu askeri gücün NATO ile birlikte hareket etme modelleri üzerinde de çalışılıyor.
Söz konusu kuvvet, tehdidin niteliğine bağlı olarak, bir küme AB üye ülkesi tarafından koalisyonlar halinde oluşturulabilecek. Bu, AB’nin savunma ve güvenlik tarihinde bir birinci olacak ve bu tarafta yıllardır eleştirilen siyasi irade eksikliğinin giderilmesi sağlanacak.
Bu kapsamda örneğin 30 gün içinde tam donanımlı 200 Ortak Güvenlik ve Savunma Siyaseti uzmanı görevlendirilmeye hazır durumda olacak.
AB HUDUTLARI DIŞINA KONUŞLANDIRMA İMKANI
2025 yılı itibariyle kurulmuş olması planlana misyon gücünün AB hudutları dışına da konuşlandırılması için 27 AB üyesinin oy birliği ile karar alması bekleniyor.
Ayrıca karada ve denizde nizamlı tatbikatların yapılması ve siber hücumlara karşı müdafaanın sağlanması, AB çapında bir siber savunma siyaseti oluşturulması ve Yabancı Bilgi Manipülasyonu’na sistematik bir biçimde müdahale edilmesi de hedefleniyor.
Almanya’nın saygın fikir kuruluşlarından Bilim ve Siyaset Vakfı (Stiftung Wissenschaft und Politik/SWP) uzmanı araştırmacı Prensip Toygür, “Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinden beri AB ülkelerinden tarihi açıklamalar görüyoruz. Bilhassa Almanya’nın savunmaya harcayacağı bütçe ve Danimarka’nın dış ve güvenlik siyasetinin dışında kalmaktan vazgeçme mümkünlüğü taşların yerinden oynadığını gösteriyor” diyor.
Stratejik Pusula, Avrupa Birliği’nin güvenlik siyasetinin sekiz yıl içerisinde, yani 2030 yılına kadar güçlendirilmesini hedefliyor ve bunun için de AB’nin özerkliği, kıymetleri ve çıkarlarını koruyacak halde savunma stratejilerine yatırım yapılması gereğine dikkat çekiyor.
Toygür’e nazaran, önümüzdeki periyotta dikkat etmemiz gereken bir husus AB ülkelerinin ortasındaki işbirliği ve uyum.
“Bu savunma harcamaları koordineli bir biçimde ortak kapasite geliştirmeye yönelik yapılırsa tarihi adımlar atılmış olur” diyen Toygür, kelam konusu metnin Alman periyot başkanlığında tartışılmaya başlandığını ve Fransız periyot başkanlığı altında kabul edildiğini vurguluyor.
“Dolayısıyla AB’nin entegrasyon lokomotifi de olan bu iki ülkenin ortak bir teşebbüsü olup, 27 üye ülkenin katkıları ile son halini aldı. Yani Avrupa Birliği’nin tüm dokümanlarında olduğu üzere bir taviz ve uzlaşma dokümanı. Rusya’nın Ukrayna’yı işgali ise Avrupa’da çok farklı bir hava estirdi. Metne ruh ve aksiyon planı verecek olan bu havanın getirdiği sonuçlar olacak.”
AB, paydaşlıklar başlığı altında NATO, Birleşmiş Milletler, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, Afrika Birliği ve ASEAN üzere stratejik ortaklarla işbirliğini de hedefliyor.
Ancak Çin’in de bir işbirliği ortağı olarak raporda yerini alması ve Çin’in global güvenliğe katkı sağlayacak halde bölge entegrasyonu ve gelişimine dahil edilmesi gereğine yapılan vurgu karşısında ABD’nin nasıl bir atakta bulunacağı merak konusu.
Savunma siyasetleri analisti Arda Mevlütoğlu’na nazaran, “Stratejik Pusula Avrupa’nın krizlere mukabele gücünün ve ortak savunma altyapısının güçlendirilmesini, AB dışı ortaklarla alakaların geliştirilmesini, istihbarat paylaşımının artırılmasını öne çıkarıyor.”
TÜRKİYE’NİN YERİ TARTIŞMA KONUSU
Türkiye ise raporda “ortaklar” ve “stratejik çevremiz” başlıkları altında yerini alıyor.
AB’ye 1999 yılından beri aday ülke olmasına karşın bu statüsünden kelam edilmeyen, yalnızca “partner” olarak nitelendirilen, lakin bir yandan da NATO’nun ikinci büyük ordusuna da sahip olan Türkiye, “NATO üyesi olan fakat AB’de yer almayan Norveç ve İngiltere” ile birebir kategoriye dahil edilmedi.
İlgili kısımda, ihtiyatlı bir işbirliği iletisi olarak yorumlanan şu tabirlere yer verildi:
“Ortak Güvenlik ve Savunma Politikası’nın misyon ve operasyonlarına katkıda bulunan Türkiye ile ortak çıkar alanlarında işbirliği yapmayı sürdüreceğiz. Karşılıklı fayda sağlayan bir iştirak geliştirmeye bağlıyız. Fakat bu, Türkiye’nin 25 Mart 2021 tarihli AB Kurulu açıklamasına uygun olarak, işbirliği yolunda ilerlemek, daima tansiyonu azaltmak ve AB’nin tasalarını ele almak için Türkiye’nin vereceği eşit taahhüdü gerektiriyor.”
Mart 2021’de AB Kurulu deklarasyonunda, Doğu Akdeniz’deki uyuşmazlığın ilgili tarafların diyaloguyla ele alınması ve tansiyonun düşürülmesi kaydıyla Türkiye ile olumlu bir gündemin başlatılması öngörülmüştü.
DOĞU AKDENİZ ELEŞTİRİSİ
Stratejik Pusula’da, ayrıyeten, Doğu Akdeniz’de yaşanan deniz yetkilendirme alanlarına dair tansiyonda AB üye ülkelerinin egemenlik haklarına dönük “provokatif” ve “tek taraflı” aksiyonlardan kelam edilen raporda, Türkiye zımni olarak gaye alındı ve Türkiye, sistemsiz göçü bir araç olarak kullanmakla suçlandı.
Bununla kontaklı olarak, “İyi komşuluk unsuru doğrultusunda istikrarlı ve inançlı bir ortamın yanı sıra işbirliğine ve karşılıklı faydaya dayalı bir münasebetin sağlanması hem AB’nin hem de Türkiye’nin çıkarınadır” sözlerine yer verildi.
Toygür, Türkiye’ye yapılan referansların metnin birinci taslak hali ile birebir olduğunu kaydediyor ve Ukrayna savaşı sonrası değiştirilmediğini bilhassa vurguluyor.
“Geçen yıllarda Türkiye-AB alakalarına Doğu Akdeniz’de yaşanan tansiyonlar damgasını vurmuştu. Bu durum bu stratejik dokumana da yansımış” diyor Toygür.
Öte yandan, Toygür’e nazaran, Dış ve Güvenlik siyaseti alanında işbirliği konusunda Türkiye’ye NATO üyesi ve üçüncü ülke olarak yaklaşılması, üyelik müzakerelerinin büsbütün durduğu son devirde, Türkiye’ye yönelik olarak AB’nin son yıllardaki tüm dokümanlarında gözlemlenen bir durum.
ANKARA’NIN YANITI
Ankara ise, dışlayıcı olarak nitelendirdiği bu tanımlamalar karşısında tenkitlerini Dışişleri Bakanlığı yoluyla resmi seviyede dillendirdi. Öte yandan Türkiye’ye atıfta bulunulan Doğu Akdeniz kısmının objektif bir lisanla yazılmadığı da belirtildi.
Açıklamada, “Bu anlayışla gerçek istikameti göstermekten şaşarak ‘pusula’ olmaktan çıkan belgeyi ‘stratejik’ olarak görebilmek de güçtür. Bu evrakın AB’yi Doğu Akdeniz’de, tahlillerin değil, meselelerin kesimi yapacağı ve gerçek stratejilere taşımayacağı aşikardır” değerlendirmesi yapılırken, “Türkiye’nin ve Kıbrıs Türklerinin bu denizdeki haklarını yok sayan ve maksimalist deniz yetki alanı argümanları bulunan iki AB üyesi tarafından AB’ye dikte ettirildiği, bu hâliyle memleketler arası hukuka, teamüle ve hatta AB’nin kendi müktesebatına alışılmamış ve gerçeklikten kopuk olduğu görülmektedir” halinde bir tenkit de dillendirildi.
Oysa, AB-Türkiye Karma Parlamento Komitesi Eş Lideri Logadinsky, 18 Mart günü yaptığı açıklamada “Türkiye üzere kilit bir ülkeyi AB dış ve güvenlik siyasetinin dışında tutmak bu ve gibisi krizlerde AB’nin hareket kabiliyetini sınırlamak manasına gelmektedir” demişti.
Ekonomi ve Dış Siyaset Araştırmalar Merkezi (EDAM) yöneticisi Sinan Ülgen’e nazaran, metindeki bu kısım, Kıbrıslı Rumlar ve Yunanistan’ın baskısıyla formüle edilmiş görünüyor.
“Ama işin daha geneline bakmak lazım. Türkiye bağlamında olumlu yahut olumsuz bir kıymetlendirme yapmak mümkün değil. Bu evrak, AB çapında değişen güvenlik paradigmasına işaret ediyor lakin Türkiye üzere AB üyesi olmayan ancak NATO üyesi olan ülkelere yönelik yaklaşımını açıkça aşikâr etmiyor. Bizim beklentimiz ise değişen konjonktür çerçevesinde Türkiye’nin kalıcı bir açılım beklentilerinin karşılanması” diyor.
BREXİT SONRASI PERİYODUN AVANTAJI
Ülgen’e nazaran savunma ve güvenlik eksenli bu tartışmaların Brexit sonrasında yapılması da Türkiye açısından bir avantaj, zira Türkiye üzere İngiltere de artık AB üyesi olmayan, NATO üyesi olan ülkeler ortasında.
“Ayrıca Rusya’nın net bir halde tehdit olarak ortaya çıkmasından sonra Avrupa güvenliğinin ABD ile rekabet içerisinde sağlanamayacağı da görülmüş oldu. Yakın vakte kadar ABD’den bağımsız bir Avrupa güvenlik yapılanması konuşulurken, artık NATO ve ABD ile rekabet ederek değil onun yetenekleriyle daha uyumlu bir vizyon çiziliyor” diye ekliyor Ülgen.
Öte yandan Ukrayna krizinin akabinde Almanya, Polonya ve İtalya üzere birçok AB ülkesi münferit olarak savunmaya yönelik harcama limitlerini artırdılar. Almanya, savaşın akabinde her yıl gayri safi yurtiçi hasılasının (GSYİH) yüzde 2’sinden fazlasını savunmaya ayırma taahhüdünde bulunurken yeni periyotta silahlanma için 100 milyar Euro’luk özel bir fon tahsis etti. İtalya ise, 2021’de savunma harcamalarına 24,4 milyar Euro (GSYİH’nın yaklaşık yüzde 1,5’u) harcarken, yeni periyotta bunu yüzde 2’ye çıkarmaya dönük maddeyi onayladı. Varşova idaresi ise, MQ-9 Reaper insansız hava araçlarından satın almak için harekete geçti.
Ülgen’e nazaran, yeni güvenlik bağlamının AB üyesi ülkelerinin askeri yeteneklerine ne halde yansıyacağı ve bunun ne kadar kalıcı hale getirileceği, önümüzdeki periyotta Stratejik Pusula’nın somut yansımalarını gösterecek.
“AB ülkelerinin askeri yeteneklerine yönelik savunma harcamalarını kalıcı halde artırmaları gerekiyor. AB çerçevesinde daha kalıcı yeteneklerin oluşturulmasına odaklanılmalı” diyor Ülgen.
SAVAŞ GRUPLARI
Öte yandan, 1999 yılında Helsinki’de düzenlenen Avrupa Kurulu Zirvesi’nden bu yana AB üye ülkelerinin kriz anlarında süratli cevap verebilen, tabur büyüklüğündeki savaş kümeleri (battle groups) kurmaları önerisi tartışılıyordu.
Avrupa Birliği’nin Ortak Güvenlik ve Savunma Siyaseti bağlamında kurulan, toplamda 18 tane olan ve yaklaşık beş ila on beş gün içerisinde görevlendirilmeleri beklenen bu askeri koalisyonların her birinde 1500 birlik bulunacaktı. Lakin halihazırda mevcut kümeler, gereğince büyük, kalıcı ve hareket yeteneği yüksek nitelikte değiller.
Ancak, Ülgen’e nazaran, savaş kümesi konseptleri hazırlandı, ancak bular pratiğe çok yansımadı.
“AB bayrağı altında bu cins kümelerin kalıcı bir halde ortaya çıkması gerekiyor. NATO-AB işbirliğinin daha güçlenmesi ve burada da Avrupa’nın NATO’ya rekabet halinde değil, tamamlayıcı bir savunma yeteneğinin ortaya çıkması gerekiyor. On yıl öncesine oranla çok daha güçlü bir AB-NATO işbirliği ortamı kelam konusu” diyor Ülgen.
