Nilgün Taylan
Feminist edebiyatın keskin kalemlerinden biri olan Joanna Russ 1937’de doğdu. Başarılı bir eğitim hayatı sonucunda Cornell Üniversitesi’ne girdi, orada Nabakov’la çalıştı. Mezun olunca yüksek lisansını Yale’de tamamladı ve mesleği boyunca pek çok üniversitede ders verdi.
1984’te profesör, 2011’de ölümsüz olan Russ, gerek kurgu gerek kurgu dışı çalışmalarında bayan problemini çok taraflı biçimde tartışan yapıtlara imza attı. Feminist teorinin şekillenmesinde olduğu üzere, feminist edebiyatın yayılmasına da büyük katkılar sundu. Bilhassa de bilim kurgu ve fantastik edebiyatın.
Bilim kurgu edebiyatı, 1950’lerde erkeklerin monopolünde ilerleyen bir görünüm arz ediyordu. Başta Russ ve Ursula K. Le Guin olmak üzere bir sürü bayan müellif bu görünümü alaşağı etmek için çok uğraş sarf ettiler. Feminist bilim kurgu ve fantastik onların emekleriyle bugünlere geldi.
Russ Türkçeyle birinci olarak 2000 yılında ‘Dişi Adam’ isimli romanıyla tanıştı. Geçtiğimiz günlerdeyse Russ’un yeni bir çevirisi raflara girdi. Minotor Kitap etiketine sahip olan ‘Yazmak Yasak: Bastırılan Bayan Yazını’ isimli kitabın mütercimi ise S. Melis Baysal.
GAYRİRESMÎ YASAKLAR
“Emily Dickinson’ın hiç parası yoktu, kitaba harcadığı parayı ve kullanacağı pulları babasından istemesi gerekirdi. Woolf’un Kendine İlişkin Bir Oda’da belirttiği üzere Villette’i, Emma’yı, Uğultulu Tepeler’i, ‘bu düzgün romanların hepsini’, ‘yazmak için tek seferde 15-20 yapraktan fazla kâğıt almaya parası yetmeyecek kadar fakir kadınlar’ yazmıştı.”
‘Yazmak Yasak’, ‘Kadından muharrir olmaz’ yargısını incelemek üzerine yazılmış bir kitap: “Kadınlar için müelliflik süreksiz bir hevestir”, “Zaten yanlışsız düzgün yazmayı da beceremezler”…
Russ buna misal bütün klişe yargıları bir bir sıralayarak başlar. Çabucak devamında da bu yargıların neden-sonuçları üzerine kanılarını söyler ve söylediklerini bayan muharrirlerin geçmişte yaşadıkları kimi örnekler üzerinden temellendirir ki bu örnekler ortasında çok şaşırtan isimler ve olaylarla karşılaşacağınızı rahatlıkla söyleyebilirim.
Erkek hükümran dünyada, bayanlar fizikî ve düşünsel açıdan son derece kuşatılmış, hareket alanları daraltılmış bir yaşama mahkûm edilmiş durumdalar. Elbet ki edebiyat da bu alanların başında gelir. Lakin ortada -lütfedildiği üzere- bayanların edebiyat ve sanat üretmelerini yasaklayan bir durum yok. Bu da bayanların edebi dünyada ve sanatsal etraflarda “özgür” olduğu hissini beraberinde getirir. Pekala ya sahiden bu türlü midir?
Yazmak Yasak – Bastırılan Bayan Yazını, Joanna Russ, Tercüman: S. Melis Baysal, 264 syf., Minotor Kitap, 2022. Russ işte bu gerçeklerle ilgilenir ve bunlara “gayriresmî yasaklar” ismini verir. Gayriresmî yasaklar kelama dökülmeyen ya da farklı niyetlerle sarmalanarak sunulan kısıtlamalardır. Her bir kısıtlama gücünü gelenekten alarak bayanların karşısına koca bir bent çeker ve koca harflerle “YASAK” diye bağırır.
‘YAZDIKLARIM SOLUP GİTTİ’
“Vah ki ne vah! Kaleme yeltenen kadın
Küstah biri olarak bilinir,
Böylesi bir kabahat ne ahlak ne meziyetle düzeltilir.”
Tahmin edileceği üzere birinci akla gelen gayriresmî yasak, bayanın temel misyonunun anne olup çocuklarına bakması, konutuyla ilgilenmesidir. Şimdilerde okuduğumuz, bilhassa 19. yüzyılda, hatta 20. yüzyılda yaşamış bayan müelliflerin birçoğu için durum bu türlü. Çabucak hepsi konut işlerini yapıp çocuklarına baktıktan sonra kendilerine yorgun argın halde ayırdıkları kısa vakitte bu kitapları yazdılar.
Tillie Olsen’in, bir diğer muharrir olan Rebecca Harding Davis’in biyografisinde değindikleri bu yüzden çok kıymetlidir. Davis bu kadar mesken içi koşuşturmacasının akabinde romanlarının teslim tarihlerini tutturmak için birçok vakit yazdıklarının son okumasını yapmadan göndermek zorunda kalmıştır mesela.
Olsen’in durumu da çok farklı değildir. Hatta aksi üzere o bir de para kazanmak zorundadır. Onca yorgunluğun üstüne bir de mesken işi ve çocuk bakımı eklendiği için söyle der bir yerde:
“On beş saatimi ayırdığım gündelik hayatın gerçekliği yazmaktan oldukça alıkoyuyordu beni. Çılgınlığa varan o dayanma gücünü yitirdim. … Beni canlandıran yazı hayatımdı daima, benden esirgenen de daima o oldu. … Yazdıklarım solup gitti.”
BİR DİĞER YASAK: CİDDİYE ALINMAMAK
Şimdi ister istemez akla şu gelecek: Para kazanma koşturmacasında yazmaya vakit ayıramayan bir sürü erkek de var. Katiyen gerçek. Hatta kadın-erkek ayırmadan kölelerin okuma yazma öğrenmesinin yasaklandığı devirler de oldu. Lakin bayanlar için durum biraz daha farklı. Onlar çokça para ve çokça vakitleri olduğunda bile üstte yazdığımız önyargılardan nasiplerini aldılar. Russ bunun altını bilhassa çizer.
Örneğin Charlotte Brontë, periyodunun değerli şairlerinden olan Robert Southey’ye şiirlerini gönderdiğinde, ondan aldığı karşılık son derece ümit kırıcıdır. Southey, edebiyatın bayanların işi olmadığını, bu türlü boş heveslere kapılacağına meskeninde oturup çocuklarına bakması gerektiğini söyler ona.
Florence Howe da Çağdaş Lisan Derneği Başkanı’ndan, “Senin üzere hoş bir kız hayatını neden kütüphanede harcamak istesin ki?” formunda iltifata sarılı bir hareket duyar. Nedeni kolaydır: Bayanlar “narin” canlılardır ve bu türlü önemli işleri erkeklere bırakmaları gerekir. Bir de zati vakit öldürmek için uğraşıyorlardır, yani yazdıklarının ne değeri vardır ki…
Russ her şeyin (para pul, vakit, hatta koca/baba “müsaadesi” vs.) yerli yerinde olsa dahi aşılamayan temel şeylerden birini de bu olarak görür, yani ciddiye alınmamak. Hatta Kate Wilhelm kendisiyle ilgili şöyle müellif: “İlk kocam yazdıklarımın tek bir sözünü dahi okumamıştı, ta ki ben onu terk edene kadar. Yazdıklarımın kıymetsiz şeyler olduğundan emindi.”
Russ bu ve gibisi pek çok gayriresmî yasağı çürütürken, bu yasakların sebep olduğu yıkımları çeşitli örneklerle temellendirir. Bunları okurken birden fazla vakit sinirlensek de, feminist edebiyatının nerelerden bugünlere vardığını ve ne bedellerin ödendiğini anlarız.
İlk basımının 1983 yılında yapılan ‘Yazmak Yasak’tan günümüze neredeyse 40 yıl geçti. Pekala 40 yılda neler değişti? Elimizde olan şey kâfi mi? Daha neler yapmak, hangi dağları aşmak gerekir?.. Bütün bu soruları tartışmak gerek.
